|
Ta strona została uznana za wzorowy artykuł. Oznacza to, że został dopracowany w każdym szczególe i stanowi jedną z najlepszych stron na tej wiki. Dziękujemy użytkownikowi Borysk5 za trud włożony w napisane tego artykułu.
|
Mapa
Ujgurystan, Turkiestan Wschodni lub Chiński – kraina historyczna, obejmująca tereny dzisiejszej chińskiej prowincji Sinciang-Ujgur. Jej północna część nosi nazwę Dżungarii. Jest ona zamieszkana głównie przez ludy ałtajskie - Ujgurów, Mongołów i Kazachów. Chińczycy Han zamieszkują głównie większe miasta. Gospodarczym centrum regionu jest miasto Urumczi.
Nazwa[]
Nazwa Ujgurzy pochodzi od tureckiego Uyγur, tj. zjednoczeni ludzie. Chińska nazwa tego rejony, Sinciang (Xīnjiāng) pochodzi z języka mandżurskiego i oznacza nowe kresy. W starożytności Chińczycy mówili na te tereny Xiyu.
Historia[]
Prehistoria[]
Starożytne państwa w Kotlinie Tarymskiej
Praktycznie nic nie wiemy o prehistorii dzisiejszych terenów Sinciangu. Śladów pre-indoeuropejskich w kotlinie Tarymskiej w zasadzie nie ma. O ile wiemy o mieszkańcach ziem otaczających te tereny, to plemiona tych terenów są nieznane. Być może mieszkali tu paleosyberyjscy łowcy. Na północy zaczął wykształcać się etnos ludów ałtajskich. Około 4000 lat temu osiedlili się tam Indoeuropejczycy. Najpierw Tocharowie, lud kentumowy, który przetrwał aż do VII wieku, a potem ludy irańskie, np. Sakowie. Trwają spory co do identyfikacji etnicznej dwóch ludów wspominanych przez chińskich kronikarzy - Wusun oraz Yuezhi. Mogły to być ludy perskie, tureckie, mongolskie a nawet tocharskie. Później północna część tego regionu weszła w skład państwa Xiongnu. W 74 p.n.e. Chińczycy pod wodzą dynastii Han pobili Xiongnu i wkroczyli na te tereny. Pierwszym ich garnizonem był Hami, które jednak później zostało zdobyte przez sojuszników Xiongnu. W 60 p.n.e. utworzono Protektorat Regionów Zachodnich obejmujący tereny zdobyte przez Chiny na zachód od Gansu, który służył głównie ochronie tzw. jedwabnego szlaku i był zamieszkany głównie przez Tocharów. Na północ od tych terenów mieszkali Xiongnunowie, podczas gdy Wusuni zostali przesiedleni na zachód. Po rozpadzie Imperium Hanów te ziemie "odziedziczyła" dynastia Wei, jednak stopniowo stały się one samorządne. Część zachodnią tego rejonu zajęli Kuszanowie, część północną Rouranowie, a na zachodzie znajdowały się samorządne miasta-państwa Xiyu. Xiyu to termin wywodzący się z języka chińskiego, oznaczające grupę miast nad pustynią Takla Makan, które w starożytności bogaciły się na handlu nad Jedwabnym szlakiem. Były to m.in. Loulan (Shanshah), Turfan czy Kaszgar. W 640 roku dynastia Tang zaatakowała Xiyu. Najpierw zajęli Gaochang, a do 648 roku zajęli całe Xiyu.
Turkuci[]
Turkuci byli ludem tureckim, który w VI wieku stworzył kaganat rozciągający się od Krymu do Mandżurii. Podporządkowali oni sobie cały Xinciang, nie licząc Xiyu, które pozostały w ich strefie wpływów. Później podzielili się oni na Zachodnich i Wschodnich Turkutów. Kaganat Turkutów Wschodnich upadł bardzo szybko w wyniku buntu ujgurskiego (zob. niżej), a zachodni przetrwał dłużej. W 657 roku Tangowie wespół z Ujgurami zaatakowali zachodni kaganat Turkutów, pozbawiając go władzy na tym terenie oraz wzmacniając swoją władzę tam. W 751 Arabowie próbowali wkroczyć do Chin. Zaatakowali Chińczyków nad rzeką Tałas. Zabili 50 000 żołnierzy, ale musieli się wycofać, co na 600 lat powstrzymało ekspansję islamu w tych rejonach. Później jednak północne rejony wyzwoliły się spod panowania chińskiego, wchodząc w skład Państwa Ujgurów, podczas gdy w 763 roku rejony pustyni Takla Makan weszły w skład Imperium Tybetańskiego.
Kaganat Ujgurów[]
Kaganat
W 742 Ujgurzy wszczęli bunt przeciwko Turkutów i zdobyli ich stolicę Utuken. Jednak dwa lata później, przywódca powstania Basmyl został pokonany, a jego lud sprzedany w niewolę. Pierwszym kaganem został Qutlugh bilge köl, rządzący z Ordu-Baliq. Kolejni władcy zajmowali coraz więcej ziem, a Imperium ich podbiło ziemie od Bałchaszu do Pacyfiku. Kaganat bogacił się dzięki temu, że przez jego ziemie przebiegał Jedwabny szlak. W kraju rozwijało się piśmiennictwo i alfabet (to właśnie od Ujgurów Mongołowie wzięli swój alfabet[1]), większość ludności przeszła z koczowniczego trybu życia w osiadły. W VIII wieku nastąpił w tym rejonie skok cywilizacyjny. W 789 umarł władca ujgurski Tun Bagha Tarkha, a imperium zaczęło chylić się ku upadkowi. Od południa zaczęli ich uciskać Tybetańczycy, a z północy Kirgizi, aż w 840 zajęli oni Ordu-Baliq.
Po upadku imperium[]
Po upadku imperium ujgurskiego nie wszyscy jego obywatele poddali się Chanatowi Kirgizów. W 848 powstało Ujgurskie Królestwo Gansu, które w 1036 poddało się Tangutom. W 856 powstało buddyjskie królestwo Qocho, które przetrwało do podboju mongolskiego. Tymczasem na północy rządzili Kirgizi, którzy nie poddawali się Chinom, ponieważ były one wtedy rozbite.
Karachanidzi[]
Karachanidzi byli turecką dynastią wywodzącą się z Kaganatu Ujgurów, używającą ich pisma. Rządzili oni na terenach Transoksanii oraz Wschodniego Turkiestanu. Powstali oni w X wieku, jednak w XI wieku poddali się pochodzącym z północy Kara-Kitajom. Pokonali oni ich w sojuszu z Ujgurami, którzy im podlegali. Zależność ta polegała głównie na płaceniu trybutu. Jednak w 1209 z powodu rosnącej potęgi państwa Czyngis-Chana oddali się im w opiekę. Mimo to 10 lat później zostali włączeni do niego. Po śmierci Czyngis-Chana władzę po nim przejął Kubilaj-Chan. Pod koniec XIII wieku władzę nad Ujgurystanem i częścią Syberii objął Kajdu, jednak już w 1301 roku zmarł on. Kiedy Imperium się rozpadło, Sinciang wszedł w skład Cesarstwa Chińskiego pod rządami Dynastii Yuan, jednak wkrótce uniezależnił się. W XIII wieku jednak Chińczycy wysłali ekspedycję do ujgurskiego królestwa Turfanu i zajęli je.
Chanat Czagatajski[]
Chanat Czagatajski wywodził się z jednego ułusów Imperium mongolskiego. Rządził on terenami Ujgurystanu bez ziem zamieszkanych przez Ujgurów - m.in. starożytne miasto Kaszgar. W 1290 roku zajęli oni tereny Ujgurów, z których ci się wycofali. Chanat rozpadł się na przełomie XIII i XIV wieku. W XIV wieku Ujgurię zajęły dwa ludy tureckie: Mogułowie, wywodzący się od Czagataidów, oraz Ojraci, będący konfederacją Zachodnich Mongołów. Mogułowie zamieszkali na terenie pustyni Takla-Makan, czyli terenów wschodniego Chanatu Czagatajskiego, a Ojraci Dżungarii.
Mogułowie[]
.png){kind=link}
Mapa Imperium mogulskiego
Państwo Mogułów najprawdopodobniej wywodziło się z chanatu Czatagajskiego. W 1347 plemiona mieszkające na terenie Kotliny Tarymskiej został zjednoczone. Po chwilowej potędze chanat rozpadł się w 1462 na część wschodnią oraz zachodnią z powodu najazdów Ojratów, Kazachów i Timurydów. W 1482 korzystając ze słabości wroga zachodni chanat zdobył Taszkient. Władca części wschodniej Ohmad Khan skutecznie walczył z Ojratami i Chińczykami. Tymczasem oba chanaty rozpadały się na coraz mniejsze części. W XVI wieku Mogułowie zaczęli odczuwać napór Kirgizów i Kazachów. W końcu zostali ograniczeni tylko do Basenu Tarymskiego.
Chanat Jarkencki[]
W 1514 od Państwa Mogułów oddzielił się Chanat Jarkencki, zwany także Kaszgarskim. Dokonali oni licznych podbojów, dzięki czemu podbili lub zwasalizowali większość część wschodniego Ujgurystanu. W chanacie dominował islam, wznoszono wiele meczetów. W 1678 uzależnili się od Dżungarów.
Ojraci[]
Ojraci byli zachodnim odłamem Mongołów, koczującym na stepach Mongolii i Dżungarii. Pierwszym władcą zjednoczonych Ojratów był Togon, którego syn zagroził nawet cesarstwu Ming. Jednak w 1455 Chanat Ojratów rozpadł się na wiele państw.
Chanat Dżungarów i rządy Chin[]
Rosyjska mapa z zaznaczonymi granicami Chanatu Dżungarów
W 1620 pozostający dotąd w rozproszeniu Ojraci zjednoczyli się w Chanat Dżungarski. W 1680 podbili oni Basen Tarymski. W 1688 pokonali oni Mongołów, z których część uciekła do Mongolii Wewnętrznej. Jednak w 1696 utracili oni kontrolę nad Mongolią w wyniku ekspedycji mandżurskiej. W 1750/7 Mandżurowie korzystając z trwającej w tym kraju wojny domowej zajęli kraj, a 2 lata później zdobyli Basen Tarymski, zajmując tym samym cały Wschodni Turkiestan. Wymordowali 30% Dżungarów, reszta uciekła do Rosji lub ukryła się. Była to jedna z największych rzezi nowożytności. Pod rządami dynastii Qing w kraju wybuchły bunty, które były krwawo tłumione. Dochodziło do masakr hutników. W 1864 wybuchł bunt, a Ujgurzy ogłosili niepodległe państwo - Yettishar. W 1876 Qingowie zaatakowali region i znowu anektowali. Kiedy jednak Chiny osłabiły się na arenie międzynarodowej ich północne regiony weszły w skład rosyjskiej strefy wpływów. W 1913 Chiny stały się republiką. W 1933 znowu się zbuntowali, ogłaszając się Pierwszą Republiką Wschodniego Turkiestanu, jednak rok później znów weszli w skład Republiki Chińskiej. W tym czasie nastąpiła inwazja sowiecka na Turkiestan. W 1944 kolejny raz ogłosili nniepodległość, jako Druga Republika Wschodniego Turkiestanu, ale tym razem udało im się ją utrzymać 5 lat - do powstanie Chińskiej Republiki Ludowej w 1949. Kontrolowała ona jednakże tylko północną część kraju i była uzależniona od ZSRR. W czasie wojny domowej w Chinach południową częścią kraju rządzili nacjonaliści, a potem miejscowe oddziały Ma. W 1949 roku włączono cały region do ChRL. Rok później wybuchł bunt inspirowany przez Kuomintang, stłumiony ostatecznie w 1958 roku.
Obecnie jest to region autonomiczny Sinciang-Ujgur. Walczy on o niepodległość, na jego terenie zdarzają się zamachy przeciw ludności chińskiej. Rząd prowadzi w regionie silną sinizację.
Religia[]
W VII wieku większość mieszkańców Imperium Ujgurów przeszła na manicheizm. Po podboju kirgiskim w IX wieku pod wpływem Chin i Tybetu zaczął dominować buddyzm. Zaczęło też rozprzestrzeniać się chrześcijaństwo, głównie nestorianizm. W końcu zaczęto nawet nazywać te tereny "królestwem księdza Jana". W Imperium mongolskim zaczęła panować tolerancja religijna, w kraju żyli buddyści, muzułmanie i tengryści pokojowo. W XIV wieku po powstania Chanatu Czatagajskiego i państwa Mogułów zaczął szerzyć się islam. W XVI wieku kraj został całkowicie zislamizowany. Przez lata dominował tam islam, choć w północnych rejonach zamieszkanych głównie przez ludy mongolskie panował buddyzm. Obecnie większość Ujgurów i Kazachów mieszkających tam wyznaje islam, a Chińczycy Han buddyzm.
Flaga[]
Flaga Imperium Ujgurów
Flaga Pierwszej Republiki Turkiestanu Wschodniego
Flaga Drugiej Republiki Wschodniego Turkiestanu
Pierwsza flaga związana z Ujgurystan jest obecnie tylko zrekonstruowana, przedstawia dwóch ludzi na żółtym tle. Późniejsze, w tym XX-wieczne flagi związane są z islamizacja państwa i przedstawiają półksiężyce wraz z gwiazdkami na niebieskim tle. Flaga ta jest w użytku od 1933 i obecnie jest używana przez ujgurskie środowiska niepodległościowe.
Przypisy
Bibliografia[]
- Ujgurzy - naród zapomniany, naród prześladowany
- rosyjska Wikiedia (autorzy)
- Polska Wikipedia (autorzy)
- Angielska Wikipedia (autorzy)
- Lew Gumilow: Śladami cywilizacji wielkiego stepu
- Lew Gumilow: Śladami dawnych Turków