Powstanie listopadowe

Powstanie listopadowe, wojna polsko-rosyjska 1830-1831 – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło w nocy z 29 listopada na 30 listopada 1830, a zakończyło się 21 października 1831. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część prowincji zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń).

W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego.

Początki

Jednym z podstawowych przyczyn wybuchu konfliktu stał się zwyczaj łamania konstytucji Królestwa Polskiego przez cara Aleksandra I. Rozbudowano aparat tajnej policji i wprowadzono cenzurę prewencyjną. W 1820 roku powstała opozycja składająca się z członków województwa kaliskiego (tzw. kaliszanie). Ich przywódcami byli Wincenty oraz Bonawentura Niemojowski, którzy próbowali utworzyć legalną opozycję. Wkrótce jednak zakazano działać kaliszanom.

Po upadku kaliszanów zaczęły powstawać pierwsze organizacje spiskowe. Major wojska polskiego, Walerian Łukasiński utworzył tajne Wolnomularstwo Narodowe, a następnie Towarzystwo Patriotyczne. Celem organizacji była odbudowa Polski w granicach przedrozbiorowych. Wkrótce jednak władze rosyjskie odkryły grupę i wielu członków (w tym Łukasińskiego) aresztowano. Pomimo kryzysu, stowarzyszenie nadal istniało, a jej nowym przywódcą został Seweryn Krzyżanowski. Do rozbicia organizacji przyczynił się upadek powstania dekabrystów w Rosji. Po raz kolejny aresztowano członów Towarzystwa Patriotycznego, jednakże nowy car, Mikołaj I, potraktował ich łagodnie.

W Wilnie w latach 1817-1823 działało Towarzystwo Filomatów. Założone je z inicjatywy Tomasza Zana oraz Adama Mickiewicza. Pierwotnie miał kształcić członków, jednakże później przerodziło się ono w Towarzystwo Filaretów.

Wybuch powstania

Dalsze ograniczenia autonomii oraz łamania konstytucji wywołały wzrosty niezadowolenia wobec Rosji. W 1828 roku w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie powstało Sprzysiężenie Podchorążych. Głównym celem organizacji było uzyskanie niepodległości Polski. Na czele grupy wojskowych stanął podporucznik Piotr Wysocki.

Latem 1830 do Warszawy dotarła wiadomość o zwycięstwie rewolucji lipcowej w Paryżu. Wkrótce za pośrednictwem prasy zaczęto rozpowszechniać informacje o zamiarach wysłania armii Królestwa Polskiego w celu stłumienia powstania belgijskiego, co spotkało się z gwałtownym sprzeciwem żołnierzy i oficerów. Później okazało się, że car nie planował takiej akcji. Dodatkowo w tym samym czasie zaistniała groźba wykrycia spisku przygotowanego przez Wysockiego. Pomimo zbliżającej się zimy zaplanowano wybuch powstania.

Powstanie wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830. O jego losach zdecydowały pierwsze godziny. Spiskowcy ruszyli na Belweder, ponieważ ich głównym celem było pojmanie wielkiego księcia Konstantego. Kiedy okazało się, że książę Konstanty uciekł, dalsze plany zostały zagrożone. Powstańcy nie uzyskali wsparcia od bogatej części społeczeństwa. Klęsce zapobiegło zaangażowanie mieszkańców Warszawy. Po nocach walki, Rosjanie wycofali się z miasta.

Od negocjacji do detronizacji

Kontrolę nad powstaniem przejęła Rada Administracyjna, która przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Władze nie chciały dopuścić do wojny polsko-rosyjskiej. 5 grudnia gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem powstania. Pod presją rozbudował armię oraz przygotowywał się do rozmów z carem Mikołajem I. Rozmowy zakończyły się klęską. W tej sytuacji 25 stycznia 1831. sejm Królestwa Polskiego ogłosił detronizację cara. Władzę przejął Rząd Narodowy, gdzie na cele stanął Adam Czartoryski, który poszukiwał sojuszników w Europie. Jednakże ze względu na postanowienia z Kongresu wiedeńskiego, nie udało się znaleźć sojuszników politycznych. Zupełnie inaczej było z społeczeństwami państw europejskich. Ludność z Francji, Belgii i Szwajcarii popierało całkowicie walkę o niepodległość Polski. Samo powstanie bardzo szybko znalazło poparcie u samych mieszkańców Królestwa Polskiego. W wojnie nie uczestniczyli tylko chłopi, uznając konflikt za wojnę panów, która ich w żaden sposób nie dotyczy.

Wojna polsko-rosyjska

Na początku lutego 1831 do Królestwa Polskiego wkroczyła armia rosyjska licząca 120 tys. żołnierzy. Na czele armii stanął Iwan Dybicz. Przeciwko Rosjanom było 50 tys. Polaków. Celem Rosjan było zajęcie Warszawy, jednakże nie powiodło się. Do decydującej doszło 25 lutego 1831 pod Grochowem. Krwawy bój zakończył się odwrotem Polaków na Warszawę. Ich bój spowodował decyzję Dybicza o wycofanie się z Warszawy.

Walki ponowiono pod koniec marca. Plan kontrataku przygotował gen. Ignacy Prądzyński. W rezultacie udało mu się wygrać kilka bitew. Jednakże pierwsze niepowodzenia pojawiły się pod Ostrołęką. Tam pojawiły się pierwsze sygnały o spadku poparcia na powstanie.

W tej sytuacji nowy dowódca sił rosyjskich, Iwan Paszkiewicz zaplanował atak na zachodnią część Warszawy. Miasto padło 8 września. Ostateczne zakończenie powstania ogłoszono na początku października.

Bitwy w czasie powstania listopadowego

bitwa pod Stoczkiem - 14 lutego 1831
bitwa pod Wawrem - 19 lutego 1831, nierozstrzygnięta
bitwa pod Białołęką - 24 lutego 1831
bitwa pod Olszynką Grochowską - 25 lutego 1831
bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831
bitwa pod Domanicami - 9 kwietnia 1831
bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831
bitwa pod Ostrołęką - 26 maja 1831

Walki poza Królestwem Polskim

Obok walk w Królestwie Polskim zorganizowano walki na Litwie (od marca 1831 roku). Tam sławę odniosła Emilia Plater, która dowodziła powstańcami.

Wodzowie

Dyktatorzy powstania:

gen. Józef Chłopicki
gen. Jan Skrzynecki
gen. Jan Krukowiecki
gen. Maciej Rybiński

Żaden z nich nie wierzył w sukces powstania, dlatego nie starali się zbytnio podczas walk. Niepochlebna opinia o nich została wyrażona w anonimowym wierszyku: Chłop [Chłopicki] nas zdradził, skrzynka [Skrzynecki] przyskrzyniła, kruk [Krukowiecki] oko wydziobał, ryba [Rybiński] zatopiła.

Skutki powstania listopadowego

Ocena powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się arystokratyczni, nieudolni dowódcy: generałowie Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Bonawentura Niemojewski, a także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI, jak i rządy państw europejskich, napiętnowali powstańców jako wichrzycieli i zdrajców prawowitej władzy.

Więzienia i Sybir

Po upadku powstania powieszono wielu wojskowych. Wśród nich byli: Potocki, Hauke, Trębicki, Nowicki, Siemiątkowski, Blumer.

Wielka Emigracja

Duża ilość artystów oraz wojskowych zdecydowało wyjechać do Anglii, Stanów Zjednoczonych oraz Francji przed cenzurą, więzienia oraz wywozem na Sybir.

Działalność spiskowa w kraju

W drugiej połowie lat 30. XIX w. na ziemiach polskich wznowiono działalność spiskową. Do jej rozwoju przyczynili się tajni wysłannicy emigracji, nazywani emisariuszami. W Krakowie w 1835 roku powstało Stowarzyszenie Ludu Polskiego, którym przewodził Seweryn Goszczyński. Na ziemiach zabranych idee tej organizacji głosił emisariusz Szymon Konarski. W Wielkopolsce powołano Centralizację Poznańską, czyli tajny komitet kierowano przez Karola Libelta.

Na początku lat czterdziestych ruch spiskowy powstawał na ziemiach byłego Królestwa Polskiego. Powstały m.in. Związek Narodu Polskiego oraz działalność księdza Piotra Ściegiennego.

Początki pozytywizmu

Represje, do których doszło skłoniło Polaków do zakończenia działań konspiracyjnych. W tym czasie rodzące się idee pozytywizmu przeniesiono na ziemie polskie. Po reformach w zaborze pruskim rozpoczęto szeroki program nauczania. Nowe działania nazwano pracą organiczną. Praca organiczna dążyła do wpojenia patriotyzmu w każdego Polaka. Działalność ta była na szeroką skalę.

Do najwybitniejszych przedstawicieli nurtu pracy organicznej należeli Dezydery Chłapowski, Karol Marcinkowski oraz Hipolit Cegielski.