Ukraina

Państwo
Ukraina
Dane
Stolica	Kijów
Język urzędowy	ukraiński
Ustrój polityczny	demokracja
Typ państwa	republika
Głowa państwa	Wołodymyr Zełenski
Szef rządu	Denys Szmyhal
Powierzchnia	576 604 km²
Ludność	42807730
Organizacje międzynarodowe	ONZ

Ukraina – współczesne państwo w Europie Środkowo-Wschodniej, ze stolicą w Kijowie. Graniczy z Polską, Rosją, Białorusią, Rumunią, Słowacją, Mołdawią, Węgrami oraz nieuznawanym Naddniestrzem i Noworosją. Ma dostęp do Morza Czarnego.

Historia Ukrainy

Obszar współczesnej Ukrainy z geograficznego punktu widzenia można podzielić na bezdrzewny step zajmujący ok. ⅓ powierzchni tego kraju na południu oraz lasostep i sferę leśną położoną na północ od ukraińskiego stepu i zajmującą ⅔ postsowieckiego państwa. Historia tych dwóch głównych obszarów należących do Ukrainy jest skrajnie różna i należy ją przez pryzmat starożytności i średniowiecza rozpatrywać osobno.

Historia Stepu Ukraińskiego

Najdawniejsze dzieje stepu

Kultura Grobów Jamowych, jako "Yamna culture"

Naczynie autorstwa twórców kultury grobów jamowych

Starożytne przedstawienie kimmeryjskich wojowników

Więcej informacji podano w niniejszych artykułach: Ekspansja ludów indoeuropejskich • Hetyci • Ariowie • Dasowie • Kimmerowie • Taurowie

Ukraiński skrawek Wielkiego Stepu oraz północny Kaukaz i zachodni Kazachstan stanowią - zgodnie z dominującą teorią kurhanów - obszar wyjściowy dla wszystkich wczesnostarożytnych plemion posługujących się językiem praindoeuropejskim, które żyjąc ze sobą w symbiozie stworzyły w IV tysiącleciu p.n.e kulturę grobów jamowych, a ta stanowi najdalsze chronologiczne stadium koegzystencji wszystkich ludów z rodziny indoeuropejskiej. Jednak 1000 lat później - w wyniku głębokiego przeludnienia oraz zmian społecznych i klimatycznych - zdecydowana większość praindoeuropejskiej ludności zaczęła stopniowo opuszczać prakolebkę w celu zasiedlenia innych części świata. Niektórzy wtargnęli przez Bałkany do Anatolii, a ich potomkami byli najprawdopodobniej późniejsi Hetyci. Inni udali się na południe, gdzie jako Ariowie podbili Indie i zniewolili tubylczych Dasów. Trzecia grupa porzuciła całkowicie osiadły tryb życia i wyemigrowała na przyszłe koczowiska ludów irańskich rozlokowane w Azji południowo-zachodniej (m. in. w dzisiejszym Iranie, Iraku, Tadżykistanie i Afganistanie). Największa ilość praindoeuropejczyków dokonała inwazji w Europie wschodnio-centralnej, w późniejszym czasie zasiedlając także m. in. południową Skandynawię, Italię, Iberię, Bałkany, Europę Zachodnią i wyspy brytyjskie. Jednak nie wszyscy przedstawiciele kultury jamowej opuścili swą praojczyznę. Niektóre plemiona praindoeuropejskie pozostały na dawnym obszarze oraz były znane Grekom, Asyryjczykom i Medom pod zbiorczą nazwą, jako Kimmerowie, którzy od samego początku pozostawali pod silnymi wpływami irańskich pobratymców, co zaowocowało m. in. zaadoptowaniem nomadycznego stylu życia. W między czasie Krym - wliczany do stepowego obszaru - był zasiedlony przez osiadłych Taurów, czyli lud pochodzenia staroeuropejskiego, który najpewniej uległ indoeuropeizacji. Kimmerowie dokonywali udanych najazdów na Bliskim Wschodzie i w Anatolii, ale i oni mieli na początku XII wieku p.n.e zostać napadnięci od wschodu i północy przez Scytów, aby przegrać rywalizacje z napływową ludnością i zostać przez nią wchłoniętą.

Wielka Scytia

Wielka Scytia

Starożytny wizerunek scytyjskich wojowników z Kul-Oba - Odrys

Dariusz I Wielki - Jeden z najpotężniejszych królów Persji, który jednak przegrał walkę ze Scytami

Kolonie greckie oznaczone czarnymi, pogrubionymi punktami

Więcej informacji podano w niniejszych artykułach: Scytowie • Scytia • Hellenowie • Partowie • Persja Achemenidów • Kampania Dariusza I Wielkiego w królestwie Scytów • Trakowie

Nowo przybyli Scytowie po wygranej inwazji stali się niepodważalnie najpotężniejszym z ludów irańskich. Ich koczowiska sięgały na zachodzie do rzeki Dniepr, na wschodzie wywędrowali po wysunięte skrajnie na wschód części dzisiejszego Kazachstanu, a na północy docierali do południowego Uralu, zaś na południu obszar koczowania kończyły się w okolicach północnej granicy przyszłego Państwa Partów. Warto nadmienić, że niektórym plemionom scytyjskim udało się na zachodzie przekroczyć wody dnieprzańskie i ziranizować najbliższą okolicę aż do ujścia Dniestru oraz skolonizować znaczną część Krymu - poza jego południową częścią, gdzie na tym etapie ostały się resztki autochtonicznych Taurów.

Na zdobytym terytorium Scytyjczycy byli absolutnymi hegemonami, ale nie jedynymi mieszkańcami. Ich zwierzchnictwo uznawali na wschodzie m. in. Sakowie, Dahowie i Sarmaci, zaś na zachodzie nie tylko Kimmerowie, ale też ludy meockie oraz ziranizowana ludność spekulacyjnego pochodzenia znana później, jako Scytowie Oracze i Scytowie Rolnicy. Scytów opisywano, jako okrutnych wojowników pijących krew zabitych przeciwników oraz robiących z ich czaszek puchary wykorzystywanych w trakcie uczt, zaś rozległy teren przez nich kontrolowany - Wielką Scytią albo po prostu Scytią. Jedynym godnym przeciwnikiem Scytów byli irańscy Massageci, którzy wywołali ich wędrówkę na ziemie Kimmerów oraz Persowie. Król perski Dariusz I w 512 roku p.n.e postanowił zakończyć scytyjską dominacje, ale zaliczył absolutną klęskę kosztem wielu poddanych, co tylko pogłębiło jeszcze bardziej ich niesłychaną potęgę. Jednak jeszcze na długo przed wyprawą Dariusza - północne i zachodnie wybrzeża Morza Czarnego oraz południowa część wschodniego Krymu uległy całkowitej lub częściowej hellenizacji. Greccy koloniści pomiędzy VIII, a IV wiekiem p.n.e pozakładali wspaniałe miasta, których ruiny dotrwały do dnia dzisiejszego, jako zabytki archeologiczne. Hellenowie przybyli również do dzisiejszej południowej Ukrainy, gdzie założyli m. in. Olbie i Borysthenes. Sytuacja polityczna była dla Greków niestabilna, gdyż musieli rywalizować z trackimi Dakami i plemionami irańskojęzycznymi ze zmiennym szczęściem.

Scytia Europejska i jej "okolice" na podstawie danych Herodota (Źródło)

W V wieku p.n.e nadczarnomorskie greckie polis odwiedził słynny podróżnik i historyk - Herodot, który w "Dziejach" zawarł wiele cennych informacji na temat ukraińskiej części Scytii oraz zamieszkujących ją ludów i choć niektóre przekazane przez niego wiadomości budzą mniej lub bardziej uzasadnione wątpliwości to nikt nie podważa przynajmniej częściowej wiarygodności danych przekazanych przez "ojca historii". Do scytyjskich plemion żyjących na stepie ukraińskim, a nazywanych Skolotami zaliczył m. in. Awhatów i Halizonów koczujących w okolicach ujścia rzeki Boh, Kallipidów ulegających silnym wpływom helleńskim w wyniku koczowania w pobliżu greckich polis oraz bliżej nieznanych Katiarów i Paralatów. Krym północno-centralny i rozległy obszar pomiędzy Dnieprem na zachodzie i Donem na wschodzie był

Odkrycia archeologiczne dowodzą, że Scytowie wcale nie byli jedynie krwiożerczymi barbarzyńcami, jak przedstawił ich w swych "Dziejach Herodot", lecz posiadali również wysokorozwiniętą kulturę i sztukę

kontrolowany przez najpotężniejsze ze wszystkich scytyjskich plemion - Scytów Królewskich, którym podlegali Scytowie Rolnicy i Scytowie Oracze wiodący osiadły lub pół-osiadły tryb życia na zachód od Dniepru, a także ludy meockie żyjące w pobliżu północno-wschodnich brzegów Morza Czarnego. Ci pierwsi najpewniej wywodzili się od podbitych przez Scytów kimeryjskich lub bałtosłowiańskich tubylców, którzy stali się zależni od swych nowych panów i ulegli stopniowym wpływom scytyjskim po inwazji z XII wieku p.n.e, aby w V wieku p.n.e całkowicie zatracić swą odrębność językową, zaś historia tych drugich pozostaje niejasna. Antyczni pisarze Meotami zbiorowo nazywali nadczarnomorskie ludy pochodzenia północnokaukaskiego lub kimeryjskiego, do

Starożytnych Scytów najczęściej łączy się z Ukrainą, ewentualnie Rosją lub Kazachstanem. Jednak skarb z Witaszkowa dowodzi, że ich wpływy sięgały aż po zachodnie krańce Polski, gdyż kultura łużycka padła ofiarą wojowniczych Irańczyków

których wliczali Sindów, Dandarów, Toreatów, Agrów, Arrechów, Tarpetów, Obidiacenów, Sittacenów i Dosków. Stosunkowo najwięcej wiemy o Sindach, którzy przez pewien czas posiadali własne królestwo, ale wszystkie te plemiona spotkał jednakowy koniec - zostali z czasem podporządkowani Scytom i w następnych latach uzależnili się od nadczarnomorskich greckich miast, które w 480 roku p.n.e pod przywództwem polis Pantikapajon zjednoczyli się w jedno Królestwo Bosporańskie obejmujące początkowo wyłącznie zachodnie wybrzeże północnego Kaukazu, aby w ten sposób zabezpieczyć się przed Scytami, którzy stawali się coraz groźniejsi dla interesów greckich. Wzrost scytyjskiego zagrożenia był związany ze stopniowym podporządkowywaniem się rozdrobnionych plemion irańskojęzycznych jednej dynastii, z której wywodził się żyjący na przełomie V i IV wieku p.n.e Ateas, a ten zakończył proces jednoczenia się zachodnich Scytów pod wodzą jednego monarchy. Za panowania Ateasa Scytowie osiągnęli niespotykaną nigdy wcześniej siłę - greckie miasta uległy irańskiemu zwierzchnictwu, a naddunajscy Trakowie z plemienia Tryballów również zostali podporządkowani stepowym nomadom. Jednak po opanowaniu północnej Tracji - Scytia zaczęła graniczyć z rodzącym się Imperium Macedońskim, którego władca Filip II Macedoński popadł w konflikt z Ateasem, co zakończyło się przegraną dla koczowników wojną i śmiercią ich króla w 339 roku p.n.e. Od tego czasu Wielka Scytia zaczęła upadać.

Sarmatia Europejska i Królestwo Scytów na Krymie

Plemiona sarmackie, a Cesarstwo Rzymskie i jego okolice;

██ Cesarstwo Rzymskie za panowania Trajana (98 - 117 n.e)

██ Królestwo Bosporańskie (nieformalne nadczarnomorskie posiadłości Rzymu)

██ Państwo Partów

██ Germania

██ Sarmacja

Sarmaccy wojownicy (najpewniej z plemienia Jazygów) przedstawieni na kolumnie Trajana

Sarmacki diadem - I wiek naszej ery

Więcej informacji podano w niniejszych artykułach: Sarmaci • Sarmatia • Królestwo Bosporańskie • Upadek Królestwa Scytów

Hegemonia Scytów w Azji stopniowo zanikła po 339 roku p.n.e w wyniku czego dawne ludy irańskie podległe Scytom m. in. Partowie i Sakowie odzyskały suwerenność i wypędzili scytyjskich panów, którzy wycofali się za Don, ale i na własnej ziemi nie zaznali spokoju, gdyż tę samą rzekę przekroczył na początku II wieku p.n.e przybyły z środkowego Kazachstanu inny lud posługujący się językami wschodnioirańskimi - Sarmaci. Najeźdźcy dokonali zwycięskiej inwazji, której efektem była asymilacja lub eliminacja Scytów Królewskich, co definitywnie zakończyło wieloletnią dominacje tego ludu nad euroazjatyckimi stepami. Pozostali Scytowie Królewscy zostali wyparci na Krym, gdzie połączyli się z wcześniejszymi Scytami Krymskimi, porzucili koczowniczy tryb życia, założyli stałe siedziby i stworzyli silne państwo ze stolicom w Neapolu Scytyjskim. Równocześnie - z powodu wchłonięcia nie-sarmackiej ludności - doszło do kulturowo-językowego rozpadu jednolitej etnicznie wspólnoty pra-sarmackiej na pomniejsze, rywalizujące ze sobą organizacje plemienne z grupy aorskiej, alańskiej, syrackiej, roksolańskiej i jazyckiej reprezentujące nową generacje Sarmatów nadczarnomorskich. Najpotężniejsi Aorsowie i Alanowie odizolowani od greckich polis nie znaleźli się pod wpływami kultury greckiej w odróżnieniu od słabszych pobratymców. Alanowie opanowali wschodnio-centralną część północnego Kaukazu skąd wyprawiali się na pozostałych Sarmatów i inne ludy, zaś Aorsowie założyli swe koczowiska w pobliżu południowej części rzeki Wołgi na północ od koczowisk Alanów, a ich sąsiadami stali się słowiańscy Antowie. Syrakowie koczowali pomiędzy Morzem Czarnym, a północnym Kubaniem i wschodnim Donem oraz sąsiadowali z Królestwem Bosporańskim na zachodzie i Alanami na wschodzie, a cechowało ich szczególne zaangażowanie w sprawy polityczne greckich polis. Między Donem, a Dniepem - gdzie dawniej władali Scytowie Królewscy - rozwinęło się nomadyczne plemię Roksolanów, zaś dalej na zachód okolice ujścia Dniestru i Dniepru znalazły się pod panowaniem Jazygów. Jednocześnie z czasem sytuacja ocalonych Scytów na Krymie uległa polepszeniu - niegdyś potężny lud irański podbił staroerupejski lud Taurów i podporządkował sobie lokalnych Greków stając się tym samym jedynym władcą Krymu. Doszło także do ustanowienia nowej monarchii i opanowania ujścia Dniepru oraz jego okolic po wyparciu sarmackich Jazygów w kierunku północno-zachodnim. Od tej pory jedynym rywalem królestwa scytyjskiego na Krymie stało się Królestwo Bosporańskie, które ostatecznie miało w przyszłości zniszczyć rywala i włączyć jego terytorium do własnej domeny.

Królestwo Bosporań​skie

Królestwo Bosporańskie za czasów dominacji plemion scytyjskich

Królestwo Bosporańskie w czasach dominacji plemion sarmackich, jako obszar zależny od Rzymu

Moneta bosporańska bita za panowania Leukona I

Więcej informacji podano w niniejszych artykułach: Archaenaktydzi • Spartokidzi • Królestwo Pontu • Cesarstwo Rzymskie

Królestwo Bosporańskie powstało ok. 480 roku p.n.e na północno-wschodnich wybrzeżach Morza Czarnego i zostało założone przez greckie polis, które wobec coraz groźniejszych Scytów w trosce o swe bezpieczeństwo postanowili się zjednoczyć w państwo, na którego czele stało miasto Pantikapajon i dynastia nim rządząca Archaenaktydów. Pierwszym władcą i eponimem tej dynastii był Archaenaktyks, a ostatnim jego wnuk Sagaurus, który zakończył swe rządy w 438 roku p.n.e przez obalenie w wyniku czego królem został niejaki Spartok I dając tym samym początek nowej dynastii Spartokidów. Podczas, gdy Archaenaktydzi dbali głównie o bezpieczeństwo i gospodarkę, tak za panowania Spartokidów królestwo rozpoczyna pierwsze podboje. Wnuk Spartoka - Satyr I próbował przyłączyć do swej domeny Teodozje - ówcześnie niezależną grecką osadę założoną w południowo-wschodnim Krymie, ale zginął w trakcie oblężenia polis w 389 roku p.n.e, wszak jednak już jego syn o imieniu Leukon uczynił to co nie udało się jego rodzicielowi i zdobył miasto, aby w 380 roku p.n.e opanować wszystkie kolonie greckie położone we wschodniej części półwyspu krymskiego. Leukon I rozpoczął również ekspansje na ziemie ludów meockich. Po śmierci Lavkona w 349 roku p.n.e królestwo Bosporańskie zostało podzielone pomiędzy jego synów: Spartoka II i Perisada I, lecz po pewnym czasie umarł Spartok II, a Perisada ponownie zjednoczył państwo oraz podbił wszystkie plemiona meockie znacząco poszerzając terytorium królestwa. Za panowania Perisada doszło również do pierwszych walk ze Scytami. Następne lata panowania Spartokidów znajdowały się pod znakiem walki o władzę i brakiem aktywności politycznej aż do buntu podbitych plemion scytyjskich pod wodzą Savmaka oraz zabójstwem ostatniego przedstawiciela rodu - Perisada V w 109 roku p.n.e. Savmak przejął władzę nad królestwem i wyzwolonymi Scytami, ale nie nacieszył się tym sukcesem zbyt długo, gdyż na Bospor najechał w 113 p.n.e król Pontu - Mitriades VI Eupator, który pozbył się uzurpatora, zaprowadził porządek i został nowym królem bosporańskim oraz włączył do państwa bosporskiego królestwo Scytów. Pont jednak został podbity przez rozrastające się imperium rzymskie, a Mitriades popełnił samobójstwo, zaś następnym królem Bosporu został jego dawny namiestnik - Asander, a po jego śmierci władzę przejął syn poprzednika - Asander II. Za panowania tych dwóch władców doszło do krótkotrwałej stabilności w państwie i poszerzenia włości bosforskich na Krymie i w okolicach Morza Azowskiego, jednak po bezdzietnej śmierci Asandra II nastąpił kryzys i walki o władzę zakończone ogłoszeniem Aspurgosa Filoromajosa w 8 roku p.n.e nowym królem. Aspurgos ponownie ustabilizował niespokojne państwo i zapoczątkował nową dynastie trwającą aż do 458 roku n.e. Za panowania kolejnych królów po Aspurgusie Królestwo Bosporańskie uzależniło się od Cesarstwa Rzymskiego, stając się tym samym de facto rzymskimi posiadłościami w Scytii. Równocześnie Scytowie Krymscy ulegli całkowitej hellenizacji kończąc definitywnie odrębność Scytów.

Plemiona wschodniogermańskie

Więcej informacji podano w niniejszych artykułach: Goci • Germania • Wandalowie • I Królestwo Ostrogotów • Ludy wołżańskie • Wenedowie • Bałtowie • Herulowie • Skirowie • Rugiowie • Gepidowie • Bastarnowie • Antowie • Sklawinowie

Napływ plemion germańskich na tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy

Kultura czerniachowska (plemiona wschodniogermańskie na Ukrainie) zaznaczona na pomarańczowo

W III wieku naszej ery doszło do nagłych zmian etnicznych i politycznych na ukraińskiej części Stepu. W tym okresie władza cesarska w Rzymie weszła w poważny kryzys od czasu wygaśnięcia dynastii Sewerów wraz z przedwczesną śmierciom Aleksandra Sewera w 235 roku. Pojawienie się niezliczonej liczby pretendentów do cesarskiej purpury i uzurpatorów tworzących państwa na terenie imperium (m. in. Cesarstwo Galijskie założone przez Postumusa) oraz brak jednego, niepodważalnego władcy przez dłuższy czas i wojny z odrodzoną Persją Sasanidów mocno osłabiły pozycje Rzymu, co wykorzystali nadbałtyccy barbarzyńcy posługujący się językami germańskimi. Za panowania Maksymina Traka wschodniogermańscy Goci, Herulowie, Gepidzi, Rugiowie, Bastarnowie i Skirowie opuścili stanowiska kultury wielbarskiej (na które mogli napłynąć Germanie z grupy wandalskiej oraz słowiańscy Wenedowie/Winidariowie poszerzając tym samym swą dominacje we wschodnio-środkowej Polsce), aby przemieścić się na południe i zasiedlić obszar dzisiejszej zachodniej Ukrainy, gdzie stworzyli wspólnie z plemionami słowiańskimi i sarmackimi kulturę czerniachowską. Należy w tym momencie doinformować, że Bastarnów i Skirów uważa się niekiedy za plemiona celtyckie lub słowiańskie, które uległo germanizacji. 

Wojny z Cesarstwem Rzymskim

Moneta bita za panowania Klaudiusza II Gockiego upamiętniająca zwycięstwo nad Gotami

Do pierwszych (wtedy jeszcze pośrednich) starć wschodniogermańskich Gotów ze starożytnymi Rzymianami doszło za panowania Maksymina Traka (235 - 238 n.e), gdy barbarzyńscy przybysze zaatakowali Królestwo Bosporańskie będące nieoficjalną posiadłościom rzymską nad Morzem Czarnym. Ówczesny król Bosporu - Inintimajos (234 - 239 n.e) zdecydował się poślubić nieznaną z imienia gocką królewnę czym na krótko zażegnał sytuacje kryzysową. Po śmierci Maksymina, a w trakcie rządów Balbina, Pupiena i Gordiana III (238 - 244 n.e) Germanie zmusili cesarzy do wypłacania trybutu, który został odwołany w okresie sprawowania władzy przez Filipa I Araba (244 - 249 n.e), co spotkało się z odwetem w postaci gockiego najazdu pod wodzą Kniwy na rzymską prowincje - Mezje Dolną. Został on jednak odparty w 248 roku n.e przez lokalnego namiestnika Decjusza - niebawem po tym wydarzeniu w 249 obwołano go nowym cesarzem. Decjusz poniósł jednak po przejściowych sukcesach klęskę podczas rajdu na ziemie opanowane przez Gotów, co stało się przyczyną jego przedwczesnej śmierci w bitwie pod Abrittus w 251. Następny władca Rzymu - Trebonian Gallus (251 - 253 n.e), zawarł umowę z Gotami, którzy w zmian za wznowienie trybutu zgodzili się opuścić cesarstwo. Barbarzyńcy nie ustosunkowali się jednak do przymierza i zostali wygnani siłą przez namiestnika Mezji - Emiliana w 253. Następni cesarze: Walerian I i Galien (253 - 268 n.e) wznowili walki z Gotami i sprzymierzonymi z nimi Herulami, którym m. in. w 267 udało się splądrować Ateny. W między czasie sytuacja w Królestwie Bosporańskim za panowania Reskuporisa IV uległa stopniowemu pogorszeniu wraz z napływem germańskojęzycznych barbarzyńców. W 269 Goci wspólnie z Gepidami znowu najechali na imperium rzymskie, lecz zostali pokonani przez cesarza Klaudiusza II Gockiego (268 - 270 n.e) jeszcze tego samego roku w bitwie pod Naissos i od tego czasu Gotowie najpewniej podzielili się na Ostrogotów, którzy pozostali na obszarze dzisiejszej Ukrainy i Wizygotów żyjących aż do Wielkiej Wędrówki Ludów w dzisiejszej Mołdawii i północno-wschodniej Rumunii.

Nadczarnomorskie państwo Ostrogotów

„[...] Syn Hilderitha, wnuk Ovidy, prawnuk Nidady, Geberyk [król Ostrogotów] blaskiem swych czynów dorównał chwale przodków. Zaraz na początku panowania pragnie rozszerzyć władzę na szczep Wandalów. Rusza więc przeciw ich królowi imieniem Visimar, pochodzącemu z domu [plemienia] Astingów [Hasdingów], który znaczeniem przyćmiewa inne domy [plemiona] wandalskie i poczytuje się za najbardziej wojowniczy [...] Bitwa rozegrała się nad brzegiem [...] rzeki Marisia. Równorzędny bój nie trwał długo. Wnet sam Wisimar, król Wandalów i większa część jego ludzi leżeli pokotem w prochu ziemi.”— Walka Ostrogotów z Wandalami; Getica Jordanesa [113 - 115]

Królestwo Ostrogotów, a Cesarstwo Rzymskie na krótko przed najazdem Hunów

██ Cesarstwo Rzymskie za panowania Walentyniana I (321-375 n.e)

██ Królestwo Ostrogotów przypuszczalnie w momencie przejęcia władzy przez Hermanaryka (ok. 342 rok n.e)

██ Królestwo Ostrogotów przypuszczalnie pod koniec panowania Hermanaryka (ok. 375 rok n.e)

Najprawdopodobniej ok. 269 roku naszej ery nastąpił podział wówczas jednolitych etnicznie i kulturowo Gotów na Wizygotów żyjących na zachód od Dniestru i Ostrogotów zasiedlających obszar na wschód od tej rzeki. Wraz z wykształceniem się Ostrogotów (którzy ustanowili własną dynastie Amalów) nastąpiła stopniowa dominacja tego nowo powstałego ludu w Europie Wschodniej. Gepidowie zostali bowiem wyparci za Dniestr przez półlegendarnego króla Ostrogotę, a Skirowie (i przypuszczalnie Rugiowie) podzielili ich los. Potomek Ostrogoty - Geberyk miał zaatakować związek plemienny Wandalów zabijając ich króla Wisimara z plemienia Hasdingów w czasach, gdy Wandalowie zajmowali tereny dzisiejszej Słowacji (III - IV wiek n.e). Po śmierci Geberyka, władza została przekazana Hermanarykowi (panował: ok. 342-375 n.e?), za którego panowania Królestwo Ostrogotów osiągnęło bez najmniejszych wątpliwości szczyt swej potęgi terytorialnej. Podboje IV-wiecznego Hermanaryka są jednak kontrowersyjne, gdyż głównym źródłem informacji je opisującym jest o wiele późniejsza kronika Jordanesa z VI wiek n.e, która w oczywisty sposób gloryfikuje tego władcę przyrównawszy go nawet do Aleksandra Wielkiego. Analiza dzieła łacińskiego kronikarza sugeruje, że podboje walecznego króla przebiegały w kilku następujących po sobie fazach:

• Na początku rozpoczął podbój - zdaniem Jordanesa - następujących "wojowniczych ludów północy": Golthescyta, Thiudos, Inaunxis, Vasinabroncas, Merens, Mordens, Imniscaris, Rogas, Tadzans, Athaul, Navego, Bubegenas, Coldas. Niestety, kronikarz nie podaje kolejności podbojów Hermanaryka;
• Po jakimś czasie podbił wschodniogermańskich Herulów, a ci najpewniej stawiali zaciekły opór i przez co ponieśli duże straty w liczebności, co z kolei mogło ułatwić alternatywną asymilacje tego odłamu Herulów przez Ostrogotów. Ten scenariusz uwiarygadnia następująca relacja Jordanesa: ,,[...] Chociaż opromieniony [przyp. Hermanaryk] blaskiem sławy, jako pan tak mnogich ludów [przyp. Golthescytia, Thiudos itd.], nie zaznał spokoju dopóki nie rozciągnął swego zwierzchnictwa na Herulów, którym przewodził Alaryk - ściślej mówiąc - na niedobitki Herulów, ponieważ w dużej mierze ich przetrzebił [...] (Getica; 117)". Fragment ten dowodzi także, że podbój Herulów nastąpił później - po podbiciu wcześniejszych "wojowniczych ludów północy", co daje do myślenia, że Herulowie byli dla Ostrogotów potężniejsi niż poprzednie ludy;
• Następnie król Ostrogotów zaatakował słowiańskich Wenedów (,,[...] Po rzezi Herulów Hermanaryk skierował oręż przeciwko Wenetom, którzy - chociaż pośledni żołnierze - lecz mnogością silni, zrazu stawiać opór. Cóż jednak wskóra rzesza nieotrzaskanych z rzemiosłem wojennym, kiedy i Bóg dopuszcza, i rzesza zbrojnych nadejdzie?[...]" Getica Jordanesa, 119) i jak sugeruje późniejsza informacja - zwyciężył (,,[...] Wenetowie zaś [...] pochodząc z jednego pnia występują dzisiaj pod trzema nazwami: Wenetów, Antów i Sklawinów. I chociaż dzisiaj [...]wszędzie się srożą, wtedy wszyscy spełniali pokornie rozkazy Hermanaryka [...]" Getica, 119). Fragment sugeruje zmianę ekspansji Ostrogotów - ze wschodu na zachód - po pokonaniu ludów nadwołżańskich i Herulów;
• Jeszcze później zaatakował nadbałtyckich Estów (Bałtów), których podbił stając się tym samym władcą "całej Germanii i Scytii" (,,[...] Dzięki swemu rozumowi i męstwu Hermanaryk podbił również lud Estów, osiadły daleko, na wybrzeżu Oceanu Germańskiego [tzn. Morza Bałtyckiego] i tym sposobem rozkazywał wszystkim ludom Scytii i Germanii, jako gospodarz czeladzi [...]" Getica Jordanesa, 120); Fragment sugeruje ponowną zmianę ekspansji - z zachodu na północ;

Co ciekawe łaciński historyk i autor dzieła "Getica" nie napisał nic na temat wrogiej interwencji Hermanaryka (który był zarazem pierwszym historycznym królem Ostrogotów, podczas gdy jego poprzedników uważa się za legendarnych lub nawet całkowicie zmyślonych) w Królestwie Bosporańskim za panowania Reskuporisa V w 342 (ewentualnie 341) roku n.e zakończonej zdobyciem stolicy państwa - Pantikapajonu (współczesny Kercz) i śmiercią monarchy oraz podporządkowaniem znacznej części starożytnego królestwa germańskim barbarzyńcom. Wyjątek stanowił wyłącznie południowy Krym, gdzie utrzymał greckie rządy syn zamordowanego króla - Sauromates V. Zdaniem Jordanesa po pokonaniu Estów nadczarnomorskie królestwo zostało najechane przez koczowniczych Hunów pod wodzą Balambera, a król Hermaneryk - nie mogąc odeprzeć najeźdźców ze względu na ranę - popełnił samobójstwo. Następcą okazał się krewny samobójcy - Winitar, który uznał huńską zwierzchność, ale atakując słowiańskich Antów (którzy mogli być sojusznikami Hunów) wywołał inwazje zakończoną najpewniej wyparciem Ostrogotów ze stepu do Dacji. Tym sposobem zakończyło się panowanie germańskie na stepach ukraińskich.

Panowanie huńskie

Okoliczności pojawienia się Hunów na obszarze dzisiejszej Ukrainy

Artystyczne wyobrażenie Balambera - pierwszego chana Hunów i niszczyciela Królestwa Ostrogotów

██ Huno-Bułgarzy

██ Heftalici

Historia Hunów od rozbicia Chanatu Xiongnu w II wieku p.n.e do utworzenia Bułgarii wołżańsko-kamskiej w X wieku n.e

Historycy nie są zgodni, co do pierwotnych siedzib najstarszych mongoloidalnych plemion tworzących związek plemienny Hunów. Najprawdopodobniej Hunowie byli początkowo federacją ord stepowych posługujących się wspólnym językiem z turkijskiej rodziny językowej, a którego pozostałościom jest mowa żyjących obecnie w Rosji współczesnych Czuwaszy. Wielu badaczy identyfikuje poświadczony przez chińskich kronikarzy związek plemienny Xiongnu (zajmujący m. in. dzisiejszą Mongolię i północno-wschodnie Chiny) z późniejszymi, huńskimi najeźdźcami, którzy zostali rozbici przez wrogie Chiny i Xianbei oraz opuścili swą azjatycką prakolebkę i zakoczowali nad Morzem Kaspijskim w II wieku n.e, gdzie zostali najpewniej zaświadczeni przez rzymskiego geografa greckiego pochodzenia - Klaudiusza Ptolemeusza, jako "Chuni". Ekspansja huńska na zachód odżyła z nieznanych przyczyn w ostatnich dekadach IV wieku n.e, gdy w 374 roku zaatakowali, a w 375 zwyciężyli sarmackich Alanów, których koczowiska zostały albo zajęte przez grupy turkijskie (tubylczy Alanowie musieli przenieść się na zachód do niespokojnej Dacji i Mezji Dolnej lub do Bohemii, czyli dzisiejszych Czech), albo uzależnione w ten sposób, że Alanowie zostali zmuszeni do udzielania pomocy militarnej najeźdźcą w trakcie następnych podbojów. Następnym celem ataku stało się nadczarnomorskie królestwo Ostrogotów, które zostało jeszcze tego samego roku (tzn. gdy podbito Alanów) z powodzeniem najechane i uzależnione przez chana Balambera, zaś dotychczasowy władca ostrogocki - Hermanaryk popełnił samobójstwo. Następcą samobójcy okazał się jego krewny - Winitar, który dążąc do odzyskania suwerenności spowodował następną inwazje zakończoną ostatecznym zniszczeniem niegdyś potężnego królestwa i wypędzeniem germańskich przybyszów ze stepów nadczarnomorskich. Tym sposobem rozpoczyna się od ok. 379 roku n.e długotrwały okres dominacji ludów turkijskich z grupy huno-bułgarskiej na ukraińskim stepie zarówno pod względem etnicznym, jak i politycznym aż do podboju Wielkiej Bułgarii Nadczarnomorskiej przez Chazarów w latach 633 - 638.

Chanat Huński

Huńskie ozdoby

Przypuszczalny obszar zajmowany przez Hunów w czasach współrządów Attyli i Bledy

Przypuszczalny chanat huński u szczytu potęgi za panowania Attyli

Wraz z wypędzeniem Ostrogotów w wyniku zwycięskiej inwazji z 379 roku n.e doszło do drugiego gwałtownego przewrotu etnicznego na stepie ukraińskim. Od tej pory przez następne długie lata nadczarnomorski obszar pomiędzy rzeką Wołgą na wschodzie, a Dniestrem na zachodzie będzie zdominowany przez turkijskie ludy należące do ordy huńskiej. Najeźdźcy dokonując ekspansji na zachód wchłonęli w siebie wcześniejszej tam osiadłych Sarmatów, German, Greków (w przypadku nadczarnomorskich miast) i przypuszczalnie także Słowian przyjmując tym samym od nich pewne cechy językowe, kulturowe oraz antropologiczne. Powstałe w ten sposób zróżnicowane etniczne wśród Hunów sprawi, że ich wschodni sąsiedzi - turkijscy Oguzowie okrzykną ich mianem "bulgha", czyli "mieszających się [w sensie biologicznym]", co utrwali się w późniejszej nazwie "Bułgar, Bułgarzy". Hunowie byli jednak na tym etapie jeszcze rozbici na pomniejsze plemiona nie tworzące aż do czasów Attyli jakiegokolwiek tworu państwowego. Informacje na ich temat udzielają wyłącznie późniejsi kronikarze, których wiarygodność jest często ograniczona. Jednak dostępne nam źródła informacji pozwalają sądzić, że w IV-VI wieku n.e na stepach nadczarnomorskich żyło przynajmniej 9 plemion przypuszczalnie posługujących się tzw. językiem huńskim (którego kontynuatorem jest dzisiejszy język czuwaski), a mianowicie:

• Kutigurowie - Byli najbardziej wysuniętym na zachód plemieniem huńskim koczującym w okolicach Dniestru i ujścia Dniepru; Zasłynęli z późniejszych koalicji ze Słowianami i Awarami przeciwko Cesarstwu Wschodniorzymskiemu
• Utigurowie - Żyli w północnym Krymie i w okolicach ujścia Dniepru;
• Onogurowie - koczowali wspólnie z Barsilami w okolicach ujścia Wołgi. Właśnie chanowie Onogurów mieli w VI wieku n.e stworzyć Wielką Bułgarię;
• Sabirowie - żyli na dawnych koczowiskach sarmackich Alanów - wyludnionych w wyniku najazdu Balambera w latach 374 - 375 n.e - w północno-wschodnim kaukazie;
• Barsilowie - koczowali wspólnie z Onogurami w okolicach ujścia Wołgi;
• Akacyrowie, Akatziroi - wzmiankowani zostali przez wczesnośrednowiecznych kronikarzy - Jordanesa oraz Priskosa plemię huńskie, któremu przewodził Karadach. Najprawdopodobniej to Akacyrowie byli przodkami Chazarów;
• Alpidzuri, Alcildzuri, Tuncarsi - plemiona po części huńskie, a po części irańskie wzmiankowane przez Jordanesa. Wiadomo o nich tylko to, że żyli nad Morzem Czarnym.

W 380 roku n.e przynajmniej część z tych plemion dokonała ponownego exodusu na zachód. W wyniku nowej fali imigracyjnej skierowanej przeciwko osiadłym na południe od Dniestru Wizygotom - doszło do przemieszczenia się nadczarnomorskich Hunów w głąb Europy, a to stało się przyczyną wędrówek ludów zakończonych upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego i ukształtowaniem się współczesnego etnosu znacznej części Europy północno-centralnej (wyjątek stanowiła wyłącznie kotlina panońska i Dacja - zdominowane na długo przez Słowian). Jednak długoletni podział wśród barbarzyńskich nomadów od czasów Balambera sprawił, że po mimo swych dokuczliwych rajdów w praktyce nie byli oni faktycznym zagrożeniem dla istnienia świata antycznego (a przynajmniej w znacznie mniejszym stopniu niż germańscy Foederati) - tym bardziej, że wielu Hunów weszło w koalicje z cesarstwem rzymskim (przede wszystkim z jego wschodnim odłamem) przeciwko Germanom, Alanom, a nawet innym - nieprzyjaznych Rzymowi i Konstantynopolowi - Hunom. Dopiero zjednoczenie wszystkich społeczności turkijskich pod wodzą jednego monarchy (chana) uczyniło z nich poważne zagrożenie, które pośrednio przyczyni się do upadku władzy cesarskiej na zachodzie i zapoczątkuje nową epokę w dziejach świata - średniowiecze. Konsolidacja jednak była procesem długotrwałym. Pierwszym chanem huńskim był najprawdopodobniej Charaton (ewentualnie jego hipotetyczny poprzednik Donatus), a ostatnim - z całą pewnościom - Attyla. W monarchii huńskiej najprawdopodobniej istniała tendencja do ustanawiania dwóch chanów jednocześnie, która zachowała się m. in. wśród Chazarów i Awarów. Tym sposobem Charaton mógł rządzić w porozumieniu z wpływowym wodzem Uldinem, a współrządy Oktara i jego brata Ruasa - następców Charatona - to fakt historyczny. Sytuacja odmieniła się w 430 roku n.e, gdy po śmierci współpracownika na pewien czas Ruas stał się jednym chanem. Najprawdopodobniej to on - po uzyskaniu pełni władzy - stworzył podstawy dla późniejszej potęgi chanatu. Jednak już po śmierci samego Ruy w roku 437 - Hunowie na pewien czas powrócili do dawnego ustroju wybierając synów Mundzuka (trzeciego z braci) - Bledę i Attylę na nowych przywódców. Dwójka ta rozciągnęła huńskie panowanie na wschodzie aż po północno-centralny Krym i przypuszczalnie Śląsk na północy. Na zachodzie ich władza sięgała wschodnich Niemiec, a na południu aż po Dunaj. Bracia dodatkowo władali nie tylko nad Hunami, ale też większością plemion germańskich (m. in. Ostrogotami i Gepidami) oraz Alanami, a nawet częścią ludności romańskiej i greckiej. Mimo to imperium Hunów osiągnęło rozmiary i znaczenie zbliżone do dawnego Cesarstwa Rzymskiego dopiero po śmierci Bledy w 445 n.e w trakcie polowania. Od tej pory jedynym chanem azjatyckich koczowników i ich sprzymierzeńców stał się Attyla, którego ekspansje na zachód powstrzymała dopiero klęska w trakcie bitwy na polach Katalaunijskich w 451. Przegrana dla barbarzyńców batalia była zapowiedzią stopniowego słabnięcia chanatu aż do śmierci jego ostatniego monarchy w 453 roku, gdyż wraz ze zgonem Attyli imperium zostało podzielone pomiędzy jego trzech synów - Dengizeka, Ernaka i Ellaka. W ten sposób chanat huński przestał istnieć, a dawne podziały odżyły, co było widoczne m. in. w polityce braci wobec cesarza wschodniorzymskiego Leona I. Równocześnie Hunowie zaczęli masowo wycofywać się na wschód, gdyż stary kontynent reprezentował nieprzystępne dla nich - jako azjatyckich koczowników stepowych - europejskie środowisko. Z drugiej strony - istnieje teoria, że część Hunów pozostała w Europie i zakoczowała na stepach węgierskich dając początek tzw. Bułgarom Panońskim.

Wielka Bułgaria Nadczarnomorska

██ Słowianie

██ Cesarstwo Wschodniorzymskie

██ Kutigurowie

██ Utigurowie

██ Alanowie

██ Onogurowie

██ Sangurowie

██ Sabirowie

██ Barsilowie

██ Awarowie

██ Kaganat Zachodnioturecki

██ Kosagowie (Czerkesi)

██ Chazarowie

██ Mandziarowie

██ ludy wołżańskie

██ Wielka Bułgaria za panowania Orchana (617 - 631)

██ Wielka Bułgaria za panowania Kubrata (631 - 660)

██ Wielka Bułgaria za panowania Batbajana (660-663)

██ Bułgaria wewnętrzna po inwazji Chazarów w 663 n.e

██ Bułgarzy Kotraga (Bułgaria wołżańsko-kamska)

██ Bułgarzy Asparucha (Bułgaria naddunajska)

██ Bułgarzy Kubera (Bułgaria Panońska)

██ Bułgarzy Altseka (Bułgarzy italscy)

Skarb odkryty w przypuszczalnym grobowcu Kubrata z monogramem jego imienia

Przypuszczalny grób Kubrata na Ukrainie

Monogram Kubrata - drugiego i najpotężniejszego władcy Wielkiej Bułgarii

Pomnik Asparucha - założyciela i pierwszego chana Bułgarii Naddunajskiej

Chanat huński przestał istnieć po śmierci Attyli w 453 roku n.e, ale Hunowie po wycofaniu się z Europy centralnej mieli jeszcze powrócić i odegrać nie małą rolę w historii - zwłaszcza Bułgarii, gdyż wschodnie rubieże olbrzymiego imperium stworzonego przez Bledę i Attylę przetrwały Wielką Wędrówkę Ludów i upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, lecz uległy znaczącej decentralizacji i zasadniczo przerodziły się w luźny związek plemienny krymskich, nadczarnomorskich i nadwołżańskich Hunów (znanych we wczesnym średniowieczu, jako Bułgarów), którzy opanowali okolicę po zniszczenia państwa Ostrogotów przez Balambera, a falę imigracyjne pobratymców z zachodu na ukraińskie stepy tylko wzmocniły liczebnie wcześniejsze plemiona i uniemożliwiły asymilacje przez sąsiednich Słowian, Alanów, Greków czy Turkutów. Najpotężniejszymi plemionami bułgarskimi byli w tym czasie sprzymierzeni ze Słowianami przeciwko Bizancjum Kutigurowie oraz ich wrogowie - Utigurowie, którzy koczowali na północnym Krymie i naddnieprzańskim stepie i nawiązali przyjazne relacje z Cesarstwem Wschodniorzymskim. Nieco słabszą pozycje posiadali północnokaukascy Sabirowie i Saragurowie, nadwołżańscy Barsilowie oraz koczujący między Utigurami, a Sabirami Onogurowie. W latach 453-557 n.e Hunowie panowali nad północnym Krymem, stepem na zachód od Morza Kaspijskiego, górnym Powołżem i północno-wschodnim kaukazem. W tym czasie władzę kolejno po sobie sprawowali - zgodnie z Imiennikiem chanów protobułgarskich - bliżej nieznani Awitochol, Irnik i Gostun. Tak więc pomimo przypuszczalnej obecności wspólnego dla wszystkich grup huno-bułgarskich monarchy - ludy te nie mogły się zjednoczyć (być może) z powodu równowagi sił w regionie. Równowaga bowiem uniemożliwiała wyłonienie się jednego najpotężniejszego plemienia, które mogłoby podbić słabszych konkurentów i stopniowo przekształcić się w państwo plemienne. Ta jednak miała zostać poważnie zachwiana w 557 roku n.e w następstwie pojawienia się nad Morzem Kaspijskim Awarów - azjatyckich koczowników, którzy stworzyli w pierwszej połowie IV wieku n.e na stepach azjatyckich dzisiejszej Mongolii, Kazachstanu i północnych Chin potężny chanat, który jednak upadł po 219 latach potęgi pod naporem zwycięskich Turkutów. Ocaleni musieli wycofać się na zachód docierając w to samo miejsce, na którym koczowali niegdyś Hunowie Balambera przed inwazją w Europie. Ambitni Awarowie - widzący w Europie środkowej swój nowy dom - spacyfikowali w 558 roku groźnych dla Sarmatów Sabirów w zamian otrzymując od Alanów możliwość skontaktowania się z wschodniorzymskim cesarzem Justynianem I Wielkim. Jeszcze tego samego roku - z nieznanych przyczyn, choć najpewniej w celu uzyskania łupów niezbędnych dla spłacenia długu zaciągniętego u Alanów - zaatakowali z sukcesem Barsilów. Równocześnie władca Bizancjum zlecił Awarom najazd na groźnych dla cesarstwa Kutigurów. Najeźdźcy opuścili w latach 558 - 560 Kaukaz (omijając przy tym Onogurów i Sangurów) i zakoczowali na północnym stepie ukraińskim. Jednak po zwycięstwie nad Kutigurami nie tylko związali z nimi sojusz i połączyli się w jedną ordę, lecz jeszcze wcześniej rozgromili Utigurów (którzy, jako zagorzali wrogowie zachodnich sąsiadów, byli nieformalnymi sojusznikami Konstantynopola). W 561 roku Awarowie opuścili step i skierowali się nad dolny Dunaj pozostawiając mimo to w zachodniej Ukrainie Kutigurów, którzy choć formalnie byli ich sojusznikami to w rzeczywistości byli ludem od nich zależnym. Krótkotrwały, ale wyjątkowo dotkliwy awarski terror mocno osłabił Sabirów, Barsilów i Utigurów, a Kutigurów na długo zniewolił. Mimo to interwencja Awarów pociągnęła za sobą też pewne pozytywne dla tubylców skutki, gdyż jednocześnie inne plemiona kaukaskie i nadczarnomorskie, które w ten czy inny sposób uniknęły starcia z najeźdźcami uzyskały pozycje dominującą. W tym czasie zyskali na znaczeniu Alanowie, Kosagowie, Sangurowie, Mandziarzy, Onogurowie i Chazarowie. Alanowie jednak nigdy nie wykorzystali swej pozycji w celu powiększenia terytorium, a Kosagowie - mimo swej niezależności - pozostawali wewnętrznie rozbici. Mandziarowie przenieśli się na północną część stepu ukraińskiego, którą zajęli po wycofaniu się Awarów, którzy z kolei odebrali ten obszar wcześniejszym Utigurom i nie zaangażowali się w lokalne sprawy prąc na zachód w stronę Europy. Tak więc wyłącznie Onogurowie i Chazarowie wykorzystali nadarzającą się okazje. Tym sposobem w latach 561-616 po Chrystusie chanowie Onogurów podbili Utigurów, Barsilów, Sangurów i Mandziarów hamując tym samym ich ekspansje na zachód, która odżyje dopiero pod koniec X wieku. W 617 władzę przejął pierwszy rządzący przedstawiciel dynastii Dulo - Orchan, który choć podlegał Kaganatowi Zachodniotureckiemu przekształcił władztwo Onogurów i podbitych przez nich ludów w silne państwo plemienne - Wielką Bułgarię Nadczarnomorską. Orchan dodatkowo nawiązał przyjazne relacje z Cesarstwem Bizantyjskim i jego władcą Herakliuszem przyjmując chrzest obrządku prawosławnego i wspólnie z Konstantynopolem powołał sojusz wymierzony w kagana awarskiego Bajana I. Pierwszy chan Wielkiej Bułgarii zaangażował się w walki wewnętrzne, jakie wybuchły w Kaganacie Zachodniotureckim w latach 630-659 n.e i w trakcie nich poniósł śmierć w 631. Drugim i najznamienitszym chanem Wielkiej Bułgarii został siostrzeniec Orchana - Kubrat, który w 619 roku przybył do Konstantynopola, jako zakładnik gwarantujący trwałość sojuszu bizantyjsko-bułgarskiego przeciwko Awarom. Po śmierci wuja powrócił do Wielkiej Bułgarii, gdzie przejął władzę i uczynił ze swego państwa lokalną potęgę. Po scementowaniu swej władzy - analogicznie, jak poprzednik - w 632 uczestniczył w konfliktach sąsiedniego kaganatu zachodniotureckiego czego efektem było zrzucenie tureckiej zależności. W 635 wywiązał się z probizantyjskiego przymierza ustanowionego jeszcze przez wuja i z powodzeniem zaatakował Kaganat Awarów włączając jego wschodnią część - zamieszkałą przez huńskich Kutigurów - do Wielkiej Bułgarii. Klęska zdana Awarom przez Kubrata stała się jedną z trzech przyczyn upadku ich pierwszego państwa w Panonii. W latach 635-648 poszerzył swój chanat również na południu podbijając Sabirów i Alanów (oraz przypuszczalnie Czerkesów znanych wówczas, jako Kosagów) tym samym de facto jednocząc wszystkie huno-bułgarskie plemiona (przyp. Kutigurów, Utigurów, Onogurów, Sangurów, Sabirów i Barsilów) w jedno państwo. W 648 udało mu się nawet odeprzeć najazd arabski. Do końca swych rządów pozostawał w dobrych stosunkach z cesarstwem Wschodniorzymskim i Persją Sassanidów. Zmarł najprawdopodobniej w 660 n.e choć dokładna data i przyczyna jego śmierci nie jest znana, a jego grób znajduje się - zgodnie z tradycją - we wschodnio-centralnej Ukrainie w dzisiejszej wsi Mała Pereszczepina (Źródło). Kubrat pozostawił po sobie aż pięciu synów: Batbajana, Kotraga, Asparucha, Kubera i Altseka. Trzyletnia sytuacja wewnętrzna Wielkiej Bułgarii między śmiercią Kubrata (660), a najazdem Chazarów (663) pozostaje niejasna podobnie, jak sukcesja. Przypuszczalnie władzę nad Utigurami i zwierzchnictwo nad całą Wielką Bułgarią odziedziczył po ojcu najstarszy Batbajan stając się trzecim i ostatnim suwerennym chanem Wielkiej Bułgarii, zaś Kotrag przejął zwierzchnictwo nad Kutigurami, a Asparuch, Kuber i Altsek najpewniej panowali z nadania wśród Onogurów, Sangurów i Barsilów. Niewykluczone, że po trzech latach rządów młodsze rodzeństwo zbuntowało się przeciwko starszemu bratu i doprowadziło do wojny domowej zakończonej w 663 zniszczeniem Wielkiej Bułgarii przez Chazarów. Najeźdźcy założyli na podbitych terenach własny kaganat Chazarski, a losy poszczególnych plemion huńskich i ich przywódców potoczyły się różnie. Batbajan uznał zwierzchnictwo zdobywców i pozostał wraz z Utigurami nad Morzem Czarnym. Kotrag wywędrował wspólnie z Kutigurami w górę Donu, a stamtąd nad Kamę, gdzie Kutigurzy porzucili koczowniczy tryb życia i założyli nową Bułgarię wołżańsko-kamską, a ich potomkami są dzisiejsi Czuwasze. Altsek i Kuber rządzący Barsilami i Sangurami wspólnie z przynajmniej częścią swego ludu uciekli daleko na zachód do Bawarii i Panonii. Kuber połączył się na stepach węgierskich z resztkami VI-wiecznych Hunów Attyli uznając zależność od II Kaganatu Awarskiego i tworząc własne państwo, które w 804 roku uniezależniło się od Awarów, a w 811 n.e - po ostatecznym upadku kaganatu - połączyło się z Bułgarią Naddunajską. O wiele mniej optymistyczna przyszłość czekała zbiegłego do państwa frankijskiego Altseka, którego lud - pod pozorem przyjęcia przez Franków azylu - został brutalnie przetrzebiony, a dowodzone przez niego niedobitki zbiegły z Bawarii aż do południowej Italii, gdzie tym razem Longobardowie i Bizantyjczycy udzielili im faktycznego schronienia. Zbiegowie ulegli z czasem romanizacji, ale jeszcze w VIII wieku udało im się zachować pewną odrębność. Najwięcej szczęścia miał jednak Asparuch, który ze stosunkowo niewielką grupą podległych mu Onogurów zakoczował w 665 roku nad ujściem Dunaju skąd wypędził tubylczych Słowian, a następnie podbił słowiańskich Siewierców i Siedem Rodów oraz lokalne posiadłości bizantyjskie tworząc Bułgarię Naddunajską. Szybko jednak Bułgarzy ulegli dominującym nad nimi liczebnie i kulturowo Słowianom tym bardziej, że wojownicza orda Asparucha i jego poprzednika poniosła pewne straty w i tak niewielkiej liczebności. Dlatego też dzisiejsi Bułgarzy nie są ludem turkijskim, lecz słowiańskim, a tylko niewielka ich część może pochodzić od pierwotnych, huńskich Proto-Bułgarów podczas, gdy większość jest potomkami wcześniejszych plemion Siedmiu Rodów i Siewierców z grupy południowosłowiańskiej. Natomiast potomkami Utigurów, Onogurów, Sangurów, Barsilów i Sabirów, którzy pozostali na dawnych stepach są dzisiejsi Bałkarzy, Karaczajowie i Nogajowie się językami turkijskimi, a także częściowo Żydzi krymscy.

Kaganat Chazarski

Tureccy Chazarowie byli najprawdopodobniej jednym z wielu plemion huńskich, które mniej więcej w połowie I wieku po Chrystusie wycofali się z Azji wschodnio-centralnej po upadku huńskiej konfederacji plemiennej Xiongnu w wyniku problemów wewnętrznych i interwencji silnego Cesarstwa Chińskiego przenosząc się na nadkaspijskie koczowiska stepowe. W 374 lub 370 roku n.e pierwszy wielki chan europejskich Hunów - Balamber dokonał zwycięskiej inwazji wymierzonej w Alanów pokonując wojowniczych Sarmatów, których znaczna część w panice uciekła do Dacji w wyniku czego ich miejsce zastąpili napływający zza Wołgi Hunowie z plemienia Sabirów, Onogurów i Chazarów, którzy w 375 bądź nawet 371 już skolonizowali już znaczną część północnego Kaukazu aż do rzeki Kubań. Podczas, gdy Onogurowie opanowali głównie greckie polis położone na wschodnich wybrzeżach Morza Azowskiego włącznie z przyszłą stolicą chanatu Bułgarów nadczarnomorskich - Fanagoriom, a Sabirowie zadomowili się w rejonie północno-centralnym tak Chazarzy przemieścili się tylko lekko na południe zajmując obszar zbliżony do dzisiejszego Astrachania i wschodniej Kałmucji w Rosji oraz zakładając m. in. gród Samander, który w przyszłości stanie się jednym z głównym ośrodków późniejszego państwa. Historia Chazarów na terytorium współczesnej Ukrainy zaczyna się jednak dopiero w 668 roku, gdy bliżej nieznany władca (bądź władcy) Chazarów po wcześniejszym podboju Sabirów, Alanów i Kosagów zdobył stolicę niegdyś potężnego chanatu wielkobułgarskiego, a jego ówczesny trzeci chan Batbajan musiał ulec przewadze najeźdźców oraz podporządkować się woli zwycięzców i choć nie wiemy zbyt wiele o samym ich wodzu (późniejsza tradycja bułgarska przypisała mu imię Ashiba) to mamy pewność, że stał się twórcą średniowiecznego Kaganatu Chazarskiego przyjmując, jako pierwszy tytuł kagana oraz włączył wschodnią część podbitego państwa do swej osobistej domeny, a zachodnie i krymskie posiadłości upadłej Wielkiej Bułgarii przekształcił w chazarską prowincje - Czarną Bułgarię, na której czele stali wasalni wodzowie Utigurów i następcy Batbajana. Drugim kaganem po "Ashibie" - a pierwszym znanym z imienia - był panujący w latach 690-715 przypuszczalnie syn poprzednika o imieniu Busir, który w 704 przyjął zbiegłego z Krymu niedawnego cesarza bizantyjskiego Justyniana II, któremu wydał swą przechrzczoną córkę Teodorę za żonę zapewniając parze nowożeńców także fundusze i dom w Fanagorii. Szybko jednak wyszła zdradziecka natura Busira, który zlecił zabójstwo zięcia przekupiony najpewniej przez jego konkurenta na tron cesarski wobec czego ocalały Justynian zbiegł z małżonką do Bułgarii Naddunajskiej.

Historia Ukrainy od I Rozbioru Polski

Czasy powojenne

---

W prehistorii Ukraina była zamieszkana przez Pra-indoeuropejczyków kultury grobów jamowych (IV/III tysiąclecie p.n.e) i kultury ceramiki sznurkowej (III tysiąclecie p.n.e). Ich potomkami byli najprawdopodobniej indoeuropejscy Bałto-Słowianie, zamieszkujący sferę leśną i lasostep Europy Wschodniej oraz kwalifikowani do ludów irańskojęzycznych Kimerowie, którzy wiedli koczownicze życie na obszarze ukraińskich stepów nadczarnomorskich na zachód od Donu, ale ci drudzy ok.VII wieku p.n.e. zostali wyparci przez napływających z azji indoeuropejskich Scytów, a ci pierwsi najprawdopodobniej w tym okresie podzielili się na Prabałtów i Prasłowian. Prabałtowie skolonizowali dzisiejszą północno-centralną Białoruś, Mazowsze, Warmie i Mazury, Litwę, Łotwę na południe od rzeki Dźwiny, skrawek dzisiejszej Rosji w obwodzie pskowskim i smoleńskim. Zdaniem niektórych naukowców części Prabałtów dotarła też na Pomorze Gdańskie i na skrawek północnej Ukrainy. Nie wiadomo, jakie obszary zajmowali Prasłowianie tuż po wydzieleniu się. W najlepszy wypadku być może osadnictwo prasłowiańskie zajmowało skrawek Polski na wschód od Wisły pomiędzy celtyckimi Lugiami na południu, bałtyjskimi Galindami na północy, a wschodniogermańskimi Wandalami (możliwe, że zostali poświadczeni przez antycznych kronikarzy, jako tajemniczy Wenedowie) na zachodzie, południową Białoruś, Ukrainę na północ od irańskich mieszkańców stepów nadczarnomorskich i skrawek Rosji aż do Wołgi (Słowianie Nadwołożańscy mogli być wzmiankowani w starożytności, jako Souobenoi). Nomadyczni Scytowie zaś podzielili się na Scytów Królewskich koczujących na stepie wschodnim na zachód od Donu i na półwyspie krymskim, Scytów Oraczy koczujących na stepie centralnym na zachód od Dniepru oraz na Scytów Rolników zamieszkujących Step zachodni. Ci ostatni według odmiennej hipotezy - obecnie odrzucanej - byli w istocie tubylcami zhołdowanymi przez Scytów (nie wykluczone, że prasłowianami!). Jednak Scytowie, podobnie jak dawniej Kimerowie ulegli unicestwieniu lub asymilacji na wskutek inwazji sarmackich Jazygów, Roksolanów, Syraków i Aorsów przybyłych z ziem pomiędzy Wołgą, a Donem. Tych z kolei pokonali Goci. W IV wieku Hunowie zajęli ziemie Gotów. Na terenach Kijowa zaś współczesnego znajdowało się słowiańskie królestwo wodza Boza. Potem na tych terenach powstała Wielka Bułgaria, następnie zajęli je Chazarowie. Równocześnie od północy i zachodu rozpoczęła się ekspansja plemion słowiańskich. Została ona powstrzymana przez najazd Awarów. Potem przybyli tu Węgrzy, a później powstała Ruś Kijowska. Kiedy Kijów należał do Rusi, na południu były plemiona tureckie: Pieczyngowie i Połowcy. Potem Ruś Kijowska rozpadła się na wiele księstw, oficjalnie jednak stolicą pozostawał Kijów. Potem stolicę przeniesiono do Włodzimierza, a Kijów stał się stolicą małego Księstwa Kijowskiego. W 1240 roku Mongołowie zajęli Ukrainę, a w 1471 roku Kijów został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po unii personalnej i kilku traktatach włączono ją do Korony Polskiej, eksperymentowano z Rzeczpospolitą Trojga Narodów, w ramach której planowano utworzyć na ziemiach ukraińskich Księstwo Ruskie. Niezadowolenie mas ruskich wywołało powstanie Chmielnickiego, a po potopie szwedzkim i 3 rozbiorach włączono ją do Rosji. Po 1915 roku zaczęły ją zajmować wojska niemieckie. W 1918 roku ogłoszono powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) oraz Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). W 1919 roku wojska bolszewickie, a z zachodu wojska polskie zaczęły naciskać na Ukrainę. ZURL została całkowicie zajęta przez Polaków, wspieranych przez wojska rumuńskie. URL stawiała opór bolszewikom oraz zawarła sojusz z Polską, co nie uchroniło jej przed zajęciem przez Sowietów. W 1939 po kampanii wrześniowej Związek Radziecki opanował również zachodnią Ukrainę. W 1941 roku wkroczyli tu z zachodu Niemcy. W 1944 roku Sowieci wyparli wojska niemieckie z całej Ukrainy. W 1991 Ukraina ogłosiła niepodległość. W 2004 roku wskutek sfałszowania wyborów prezydenckich, w których zwyciężył Wiktor Janukowycz, doszło do tzw. pomarańczowej rewolucji i ponownego rozpisania wyborów. W 2014 roku w wyniku tzw. Euromajdanu obalony został prezydent Janukowycz. Spowodowało to zajęcie Krymu przez Rosję, a następnie odłączenie się wschodnich regionów, wspieranych przez Rosję, przekształcając się w wojnę.

Państwa istniejące dawniej na terenie Ukrainy

Step europejski

Pogrubioną czcionką oznaczono tzw. historyczne państwa krymskie

• Krymskie państwo Kimmerów (ok. VIII - VII p.n.e)
• Imperium Scytów (V-IV p.n.e.)
  • Krymskie Królestwo Scytów (IV p.n.e - I p.n.e)
• Królestwo Bosporańskie, jako państwo suwerenne (ok. 480 p.n.e. - 37 n.e)
  • Królestwo Bosporańskie, jako posiadłość rzymska (ok. 37 n.e - 375/379 n.e)
    • Królestwo Bosporańskie, jako posiadłość wschodniorzymska/bizantyjska (375/379 - 1240 n.e)
• Królestwo Ostrogotów (ok. 269 - 375 n.e)
• Imperium Hunów (ok. 410 - 453 n.e)
• Wielka Bułgaria (ok. 619 – 663/668 n.e)
• Kaganat Chazarów (663/668 - ok. 965 n.e)
• Chanat Pieczyngów (965 - 1036 n.e)
• Chanat Połowców (1068 - 1223 n.e)
• Złota Orda (1240 - 1368 n.e)
  • Chanat Krymski (1427 - 1783 n.e)

Sfera leśna i laso-stepowa

---

• Królestwo Ostrogotów? (ok. 269 - 375 n.e)
• Państwo Boza? (VI wiek n.e?)
• Imperium Hunów? (ok. 410 - 453 n.e)

---

• Związek plemienny prasłowiańskich Antów (ok. II wiek p.n.e - VII n.e)
  • państwa plemienne, związki plemienne i plemiona Słowian Wschodnich (VII - X n.e)
    • Związek plemienny Dulebów (Dulebowie, Wołynianie, Łuczanie i Bużanie)
    • Państwo plemienne Drewlan
    • Państwo plemienne Polan
    • Ulicze
    • Tywercy
    • Siewierzanie
    • Bolokhoveni
• Kaganat Chazarski (663/668 - ok. 965 n.e)
• Ruś Nowogrodzka (862 - 882 n.e)
  • Ruś Kijowska (822 - 1054 n.e)
    • Księstwo Perejasławskie (1054 - 1239 n.e)
    • Wielkie księstwo Kijowskie (1054 - 1331 n.e)
    • Księstwo Halicko-Wołyńskie (1199-1392 n.e)
• Wielkie Księstwo Litewskie

---

• Województwo kijowskie (1471-1793) (Wielkie Księstwo Litewskie, od 1569 Korona)
• Księstwo Ruskie (1658-1659)
• Hetmanat (1649-1764)
• Województwo kijowskie (1708-1832)
• Generał-gubernatorstwo kijowskie (1832-1915)
• Ober-Ost (1915-1918)
• Ukraińska Republika Ludowa (1918-1920)
• Państwo Ukraińskie (1918)
  • Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (1919-1941)
  • Kresy Wschodnie (1920-1939)
• Komisariat Rzeszy Ukraina (1941-1944)
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991)
• Republika Ukrainy (od 1991)