Historia Wiki
Advertisement
Stepy jakich nie znacie
Wielki Step Euroazjatycki oznaczono kolorem żółtym
Europa
Prehistoria Ekspansja ludów indoeuropejskich
Starożytność KimmerowieScytowieWielka ScytiaSarmaciI Królestwo OstrogotówHunowieChanat huński
Średniowiecze Huno-bułgarzyAwarowieKaganat ZachodniotureckiWielka BułgariaKaganat ChazarówMandziarzyChanat PieczyngówKumaniaImperium MongolskieZłota OrdaChanat krymski
Azja
Prehistoria PaleoazjaciLudy ałtajskie
Starożytność plemiona tureckieLudy mongolskieMandżurowieHunowieChanat Xiongnu
Średniowiecze Kaganat RouranówAwarowieKaganat TureckiKaganat WschodniotureckiImperium Mongolskie

Utigurowie, Utigurzy, Utigurczycy (z buł. i ukr. Утигури; z czuw. Вăтăркăр), a później także Czarni Bułgarzy - wczesnośredniowieczne nomadyczne plemię huńskie z grupy protobułgarskiej wzmiankowane w pisemnych źródłach bizantyjskich/wschodniorzymskich, które koczowało na północno-centralnym Krymie i w okolicach ujścia Dniepru nad Morzem Czarnym sąsiadując od zachodu z także huńskimi Kutigurami i Onogurami na wschodzie. Na północy graniczyli początkowo ze Słowianami, następnie z Awarami i ostatecznie Mandziarami. Utigurzy koczujący na Taurydzie zasłynęli z łupienia bizantyjskich posiadłości w południowej części półwyspu, jako podlegający chazarskim zwierzchnikom Czarni Bułgarzy po upadku Wielkiej Bułgarii w 668 roku naszej ery. Grupa ta zasymilowała się na stepie z przybyłymi w IX wieku po Chrystusie oguzyjskimi Pieczyngami, a przestała całkowicie istnieć, jako odrębna jednostka kulturowo-językowa po mongolskim podboju Krymu w 1240 roku, gdy Czarni Bułgarzy ulegli tataryzacji. Żydzi, Utigurowie (Czarni Bułgarzy), Chazarowie, Tatarzy i Mongołowie byli pięcioma głównymi nacjami, które wypłynęły na etnogenezę dzisiejszych Krymczaków i Tatarów krymskich.

Etymologia[]

Nazwa "Utigurowie" notowana w greckich źródłach pisanych, jako ,,Οὺτούργουροι", ,,Οὺτρίγουροι" bądź ,,Οὺτρίγου" jest bezsprzecznie pochodzenia turkijskiego i wywodzi się z mowy starożytnych i wczesnośredniowiecznych Hunów. Bizantyjski kronikarz Prokopiusz wywodził ich nazwę od mitycznego Utigura, brata Kutigura, co jednak nie ma żadnych podstaw językoznawczych i jest związane z popularnym w średniowieczu wywodzeniem nazw grup etnicznych od eponimicznego przodka. Z etymologicznego punktu widzenia drugi leksem -*gur(owie) jest lokalnym odpowiednikiem ogólnotureckiego słowa oğur/oğuz oznaczające społeczność plemienną, zaś znaczenie pierwszej części słowa -*Uti jest już bardziej kłopotliwe. Może to być skrócone uturkar (z tur. "zwycięscy") czy też Utur (z tur. "trzydzieści") albo zniekształcone Qutur (z tur. "wściekli") bądź utur (z tur. "opierać się"). Jeśliby przyjąć wszystkie te postulaty za w jakiś sposób zgodne z prawdą historyczną to Utigurzy byliby konfederacją 30 pomniejszych grup huńskich uważającą siebie za gniewnych zwycięzców, którzy opieraliby się innym plemionom. Tak czy inaczej nazwa końcówka -*gurowie była dość popularna wśród plemion bułgarskich (por. Kutigurowie, Utigurowie, Onogurowie i Sangurowie). Dodatkowo sami Bułgarzy mieliby samych siebie określać mianem "Ogurowie". Widoczna jest tu też wyraźna analogia do Oguzów, choć Huno-bułgarzy nie należeli do tej grupy ludów tureckojęzycznych.

Źródła pisane[]

Aż do pierwszej połowy VI wieku naszej ery łacińscy, greccy i ormiańscy dziejopisarze nie wzmiankowali z nazw plemion hunskich używając początkowo zbiorczej nazwy "Hunowie", a nieco później "Bułgarzy". Pierwsze określenie wywodzi się z czasów antycznych i był znany już Ptolemeuszowi Klaudiuszowi w 150 roku n.e (patrz: Chunowie), zaś drugie zostało zanotowane po raz pierwszy przez ormiańskiego mnicha, uczonego, kronikarza i historyka - Mojżesza z Chorenu, którego działalność twórcza przypada na V wiek. Mojżesz w ,,Historii Armenii" pisał o wodzu Bułgarów Wkhundurze Wundzie, który zakoczował ze swym ludem w północnej Armenii. Dopiero bizantyjski kronikarz Prokopiusz z Cezarei zaczął rozróżniać Huno-bułgarów na pomniejsze grupy. W swej VI-wiecznej ,,Historii Wojen" Prokop poświadczył również po raz pierwszy przedtem nieznane plemię Utigurów umieszczając je na stepach nadczarnomorskich nad Morzem Azowskim w sąsiedztwie Kutigurów i Antów oraz błędnie utożsamiając ich ze starożytnymi Kimmerami i przypisując im praporzodka Utigura. Nacja ta znana jest również z poselstwa bizantyjskiego posła Walentyniana do jednego z chanów Kaganatu Tureckiego (Tanhan-chana), gdzie pojawia się następujący cytat wypowiedziany z perspektywy Turkutów: ,,Spójrzcie, nieszczęśni na ludy Alanów, a także na plemiona Utigurów, które ożywiał duch walki, które wierzyły niezachwianie w swoje siły i ośmieliły się przeciwstawić niezwyciężonemu narodowi tureckiemu, ale zawiodły się w swoich nadziejach. Za to znaleźli się w poddaństwie naszym, stali się naszymi niewolnikami" Jeszcze później o Utigurach napisał w kronice ,,O panowaniu Justyniana" Agatiasz Scholastyk z Myriny, gdzie uznał Hunów i Scytów za jeden i ten sam lud, a Utigurów za silne plemię znane z czasów Leona I. Utigurscy Hunowie pojawiają się po raz ostatni raz pod tą nazwą w powstałej w latach 583-584 n.e ,,Historii" Menandera Protektora w kontekście odpartego przez Greków najazdu Bułgarów na miasto Bosporos (dzisiejszy Kercz), gdzie pojawia się imię ich wodza Anağaya. Od tamtej pory byli znani, jako Czarni Bułgarzy, a ich ojczyzna - jako Czarna Bułgaria. W kontrowersyjnym kodeksie Cäğfär Taríxı (część badaczy uważa go za przynajmniej po części falsyfikat) Czarni Bułgarzy występują, jako wrogowie Arabów i wyznawcy Tengri, zaś w traktacie bizantyjsko-ruskim z 944 roku naszej ery pojawia się umowa trzeciego kniazia ruskiego Igora Rurykowicza zgodnie, z którą Rusini będą zobowiązani bronić krymskich posiadłości cesarstwa przed Czarnymi Bułgarami.

Historia[]

Pochodzenie[]

Information icon.svg Osobny artykuł: Ludy tureckie.
Utigurowie wspólnie z Kutigurami, Sangurami, Onogurami, Sabirami, Barsilami, Chazarami oraz Heftalitami przynależeli językowo i kulturowo do nacji tureckich z grupy huńskiej, które to od I wieku n.e począwszy zaczęły efektywnie przemieszczać się na zachód docierając w następnych latach aż nad Don, gdzie zostali wzmiankowani już przez Klaudiusz Ptolemeusza, jako "Chuni"  w II wieku n.e. Ekspansja Hunów odżyła ok. 370 roku, gdy konfederacja plemienna rozpadła się na "Białych Hunów", którzy skierowali się na południe, najeżdżając południową Azje i zakładając własne imperium między dzisiejszymi północnymi Indiami, a Turkmenistanem i Huno-bułgarów. Ci drudzy pod przywództwem Balambera przenieśli się z nad Morza Kaspijskiego na ukraińskie stepy niszcząc wcześniejsze Nadczarnomorskie Królestwo Ostrogotów i asymilując wcześniejszych mieszkańców. Utigurowie zajęli w tym czasie ujście Dniepru, a nieco później większą część stepów, co jest momentem przełomowym, a zarazem wyjściowym w ich historii. Wcześniejsze dzieje tego plemienia z powodu braku źródeł są kompletnie nieznane, a co do ich prakolebki i poczynań przed pojawieniem się w Europie to istnieją dwie główne teorie.

Teoria jenisejsko-turkijska[]

Pierwotne siedziby Hunów

Przypuszczalna prakolebka Utigurów oznaczona na zielono

Pierwsza - popularniejsza - zakłada, że Utigurzy podobnie, jak inne plemiona huńskie wywodzili się od najstarszej warstwy osadniczej Azji - Paleoazjatów i byli początko ludem jenisejskim żyjącym w dorzeczu dolnego Jeniseju, a ich pierwotna mowa zbliżona do funkcjonującego po dziś dzień języka ketyjskiego. Z czasem wraz z ekspansją Turkutów z ojczyzny na północ w IV wieku p.n.e Hunowie stopniowo sturczeli i przemieścili się na południe wchodząc tym samym na wschodnią część azjatyckiego stepu. W celu efektywniejszego najeżdżania innych plemion stepowych i wówczas nowo powstałego państwa chińskiego powołano specjalną konfederacje zrzeszającą ze sobą blisko spokrewnione nacje huńskich w związek plemienny tzw. Xiongnu, w którego skład weszli także Utigurowie. Wraz z upływem czasu za panowania Modu-chana konfederacja opanowała rozległy obszar między Jeziorem Aralskim na zachodzie, a peryferiami wschodniej Mongolii na wschodzie osiągając w 209 roku p.n.e szczytową potęgę zarówno terytorialną, jak i polityczną. Jednak trzy lata później doszło do przełomowego wydarzenia jakim było przejęcie władzy w Chinach przez nową dynastie Han, co miało podważyć status Xiongnu na stepie. Mijały kolejne wieki, a po latach wojen, sojuszy, wypłacania trybutów, kryzysu władczego, zwycięstw i klęsk konfederacja Xiongnu rozpadła się na południową, która została włączona do Chin, a przynależące do niej ludy uległy sinizacji oraz północną w skład, której wchodziły przyszłe plemiona heftalickie i bułgarskie włącznie z Utigurami. Północni Xiongnu wyemigrowali na zachód docierając aż nad Morze Kapijskie i w tym momencie zaczyna się znana nam historia Utigurów.

Jeśli to założenie jest zgodne z prawdą historyczną to prakolebka Utigurczyków znajduje się w dorzeczu dolnego Jeniseju w południowej Syberii.

Teorie starożytne[]

Istnieją teorie o indoeuropejskiej lub nawet kaukaskiej etymologii słowa "Utigurz/Utigurowie" łączące tą nazwę plemienną z takimi starożytnymi ludami, jak żyjącymi do dziś Uti czy wymarłymi Gutejami lub nawet Yuezhi. Uti znani również, jako Udyni są ludem północno-wschodniokaukaskim zamieszkującym głównie dzisiejszy Azerbejdżan, a także w mniejszości Armenię, Gruzję i Rosję. Najstarsze wzmianka o tym ludzie znajduje się w ,,Dziejach" żyjącego i tworzącego w V wieku p.n.e Herodota, gdzie zanotowano kaukaski lud Utiów. Informacje "Ojca Historii" powtórzyli późniejsi antyczni pisarze - Strabon i Pliniusz Starszy. Udinów uważa się dodatkowo za twórców Albanii Kaukaskiej - historycznego państwa starożytnego i średniowiecznego we wschodnim Kaukazie, które m. in. opierało się ekspansji Imperium Romanum, ale zostało podbite wpierw przez odnowioną Persję Sasanidów, by z czasem wejść także w częściowe posiadanie Bizancjum, a nieco później - Kaganatu Chazarów i ostatecznie być opanowane przez muzułmanów - najpierw Arabów, potem Turków, a ostatecznie Azerów. Jeszcze inna hipoteza zakłada potomność Utigurów od przedwiecznych Gutejów - grupy semickich lub indoeuropejskich koczowników, którzy pod koniec III tysięcleciu p.n.e dokonali serii niszczycielskich rajdów o charakterze łupieżczym w Mezopotami opanowywując duże połacie tej krainy, pustosząc sumeryjskie miasta i kładąc kres akadyjskiej potędze. Gutejowie jednak najprawdopodobniej ulegli asymilacji przez Akadów i Sumerów, co niemal całkowicie wyklucza udział tego ludu w etnogenezie Utigurczyków. Jeszcze inna hipoteza wychodzi z założenia, że Utigurowie początkowo byli jednym z plemion Yuezhi, czyli najprawdopodobniej grupą indoeuropejskich Tocharów częściowo podbitych przez Xiongnu za panowania Maoduna (209-174 p.n.e.) i Laoshanga (174-160 p.n.e.). Z czasem indoeuropejscy Utigurzy mieliby ulec sturczeniu, gdzie zaczyna się historia najazdów huńskich na Europę. W zależność od danej wersji teorii - to początkowo nie-huńskie plemię wywodziłoby się z stepów kazachstańskich, gór Zagros bądź Kaukazu. Nie mniej jednak powszechnie odrzuca się indoeuropejskie etymologie plemienne, a współcześnie najczęściej uznaje się teorie jenisejsko-turkijską za najprawdopodobniejszą.

Okres plemienny[]

Wczesna historia[]

Utigurowie, jako plemię wykształcili się najprawdopodobniej na wskutek zmieszania się Hunów nadczarnomorskich, którzy opanowali dzisiejszą południową Ukrainę po roku 370/375 naszej ery, gdy pierwszy znany wódź huński Balamber zniszczył Królestwo Ostrogotów z falami imigracyjnymi pobratymców napływających z Europy Środkowej na zachodzie w kierunku wschodnim na stepy ukraińskie. Istnieją jednak przypuszczenia, że lud ten istniał jeszcze wcześniej i za przynależącymi do Xiongnu Quilinami kryją się właśnie Utigurzy. W tym wypadku po pojawieniu się azjatyckich koczowników w Europie nie uczestniczyli w dalszych ekspedycjach przeciwko Germanom i Rzymianom pozostając na stepie pontyjskim i koczując w okolicach ujścia Dniepru. Wraz z innymi plemionami huńskimi zostali zjednoczeni w chanat, a co za tym idzie musieli uznawać zwierzchność arcyhuńskich chanów. Początkowo Charatona i Ulidina, potem Ruasa i Oktara oraz ostatecznie Attyli i Bledy. W trakcie jednowładztwa Attyli mogli posiadać swojego własnego logada należącego do dworu, jak w przypadku innych plemion huńskich, lecz jest to tylko hipoteza. Po rozwiązaniu Chanatu Huńskiego przetrwali okres nie stabilizacji wywołany upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego i Wielką Wędrówką Ludów zachowując jednocześnie swe siedziby.

Konfederacja plemion huno-bułgarskich[]

Od ok. 453 roku n.e Utigurowie należeli do nowo powstałego związku plemion bułgarskich, któremu przewodził Awitochol (panował w latach 453 - 463 n.e). Nie mniej jednak już w 457 roku po Chrystusie urząd pierwszego chana utigurskiego uzyskał niejaki Djurashu będący najprawdopodobniej utigurskim namiestnikiem i wasalem Awitochola, a potem Irnika i Gostuna, a który na przełomie 498 i 499 roku n.e najechał Trację oraz pokonał zaskoczone odziały bizantyjskie, lecz nie skorzystał z tego zwycięstwa i powrócił ze swą ordą z powrotem nad Morze Czarne. Był to pierwszy atak huno-bułgarski wymierzony w Cesarstwo Wschodniorzymskie i wymusiło ono na ówczesnym cesarzu Anastazjuszu budowę słynnych ,,Długich Murów" dla ochrony Konstantynopola. Djurash zmarł w 515 roku n.e, a jego następcą został syn Tatra - najprawdopodobniej, jako niezależny chan lub (podobnie, jak poprzednik) lokalny namiestnik ówczesnego przywódcy związku bułgarskiego Gostuna. W latach 515 - 520, czyli przez całe swe pięcioletnie panowanie skupiał się na kampaniach wojennych przeciwko Bizancjum, które jednak miały charakter wyłącznie łupieżczy. Najsłynniejsza wyprawa Tatry odbyła się 517 roku n.e, czyli w drugim roku jego rządów, gdy dowodzeni przez niego Utigurowie dotarli aż pod Termopile, aby udzielić zbrojnego wsparcia zbuntowanemu greckiemu dowódcy Witalianowi przeciwko cesarzowi Anastazjuszowi. Nie mniej jednak Długie Mury okazały się być dla barbarzyńców przeszkodą nie możliwą do sforsowania. Po śmierci Tatry, namiestnictwo nad Utigurami przypadło niejakiemu Grodowi w 520 n.e, który podobnie, jak dwaj poprzednicy najpewniej podlegał ogólnobułgarskiemu chanowi Gostunowi. Grod najprawdopodobniej jednak uniezależnił się od władzy Gostuna o czym świadczy fakt, że przybył na początku swych rządów do Konstantynopola, gdzie się ochrzcił w obrządku greckim. Ojcem chrzestnym Groda został podobno sam cesarz wschodniorzymski Justynian I Wielki, który dążąc do poszerzenia bizantyjskich posiadłości na Krymie odesłał przechrzczonego barbarzyńskiego władcę do rodzinnego plemienia, jako przedstawiciela podlegającego Bizancjum wraz z greckim garnizonem, lecz nieudana próba chrystianizacji oraz przetopienie huńskich idoli w monety zaowocowała buntem pogańskich poddanych, którzy obalili w 528 roku n.e Groda, a na następce wybrali jego brata Mugela. Wydaje się być wielce prawdopodobne, że swój wkład w powstaniu miał sam Gostun, który tym samym przywrócił sobie zwierzchnictwo nad wszystkimi Huno-bułgarami. Nie mniej podlegający chanowi Gostunowi Mugel utracił miasto Bospor, które zostało zdobyte przez Greków. Doprowadziło to najprawdopodobniej do usunięcia Mugiela z posady namiestniczej na rzecz Sandala w 530 roku n.e.

Przybycie Awarów[]

Information icon.svg Osobny artykuł: Awarowie.
W latach 530-550 n.e Sandal przypuszczalnie podlegał władzy zwierzchniej Gostuna, ale najprawdopodobniej ok. 551 roku się uniezależnił analogicznie, jak sąsiedni kutigurski chan - Zebergan. Całą tą sytuacje wykorzystał cesarz wschodniorzymski - Justynian I, który chcąc najprawdopodobniej przywrócić wpływy greckie wśród Utigurów i rozprawić się z Kutigurami, którzy właśnie łupili bizantyjką Trację skłócił Sandala z Zeberganem, co zaowocowało siedmioletnią wojną między obydwoma plemionami zakończoną w 558 wraz z przypuszczalną śmierciom lub ustąpieniem utigurskiego chana. Pokój miał jednak utrzymać się dość krótko, gdyż równocześnie w 557 z azjatyckich stepów na Przedkaukazie zawędrowali groźni koczownicy - Awarowie, którzy w tym samym roku, co zakończyła się kutigursko-utigurska wojna zaatakowali i rozgromili plemiona Sabirów i Barsilów kładąc kres konfederacji huno-bułgarskiej, której ostatnich chan - Gostun najprawdopodobniej poniósł śmierć w bitwie. W jakiś czas później opłaceni przez bizantyjczyków Awarzy najechali Kutigurów i Utigurów. Utigurowie osłabieni w wyniku wcześniejszego konfliktu i pozbawieni przywódcy wobec śmierci Sandala nie mogli efektywnie stawiać oporu najeźdźcom, którzy ich złupili oraz wypędzili z północnych koczowisk, które sami zajęli. W 561 n.e Awarowie opuścili okupowane ziemie utigurskie, na które jednak napłynęli nowi przybysze - Mandziarowie. Ocalali Utigurzy zostali najpewniej podporządkowani chanowi Onogurów - Hudbardowi będącego stronnikiem pro-awarskim.

Wielka Bułgaria[]

Information icon.svg Osobny artykuł: Wielka Bułgaria.
W 617 roku n.e czwarty kagan zachodnioturecki Šad Küj (Sheguy) podbił Onogurów oraz podporządkowane przez nich plemiona huno-bułgarskie - w tym także Utigurów, którzy zostali anektowani do Kaganatu Zachodniotureckiego. Wojnę utigursko-turkijską poświadczyli sami Turkuci w odpowiedzi dla poselstwa bizantyjskiego, gdzie są umieszczeni wśród innych zwyciężonych ludów m. in. Alanów (Patrz: Źródła pisane). Utigurzy nie byli jednak bezpośrednio zarządzeni przez głowę państwa (kagana), lecz przez lokalnego namiestnika tureckiego - Orchana z turkijskiego rodu arystokratycznego Dulo, który nosząc tytuł chana Wielkiej Bułgarii zjednoczył koczowiska bułgarskie w prowincje wielkobułgarską, w której Utigurowie i Onogurowie pełnili funkcje dwóch głównych plemion tworzących nowo powstały byt państwowy. W 632 n.e siostrzeniec Orchana i nowy chan - Kubrat uniezależnił Wielką Bułgarię od Turkutów zyskując suwerenność, lecz zmarł pełen chwały przypuszczalnie w 660 roku. Początkowo tytuł chana przypadł jego najstarszemu synowi - Batbajanowi, lecz narastający konflikt między pierworodnym Batbajanem, a jego czterema młodszymi braćmi: KotragiemAsparuchemKuberem i Altsekiem doprowadził do podziału sukcesji pomiędzy wszystkimi żywymi przedstawicielami dynastii Dulo. Kotrag stał się chanem Kutigurów, Asparuch - Onogurów, a Kuberowi i Altsekowi przydzielono władzę nad Barsilami i Sabirami. Tym sposobem Batbajan zachował z ojcowizny bezpośrednio tylko koczowiska utigurskie, ale pozostał też zwierzchnim władcą całej Wielkiej Bułgarii. Fakt, że nad Utigurami panował najstarszy syn Kubrata oraz zwierzchnik pozostałych plemion bułgarskich pozwala sądzić, że plemię Utigurów uzyskało wówczas pozycje dominującą w rozwijającym się chanacie. Jednak Utigurzy mieli brutalnie utracić swą rangę, gdy w trzecim roku rządów Batbajana jego państwo zostało niespodziewanie zaatakowane przez rodzącą się potęgę - Chazarów, którzy ostatecznie zwyciężyli kładąc kres Wielkiej Bułgarii.

Czarna Bułgaria[]

Wielka Bułgaria przestał istnieć w 663 roku n.e, a Utigurowie byli jedynym ludem huno-bułgarskim, który nie wyemigrował na zachód bądź na północ. Tym samym stali się głównym ludem wchodzącym w skład tzw. Czarnej Bułgarii, a przez to w późniejszych źródłach zatracili swą nazwę plemienną i byli w następnych latach znani, jako Czarni Bułgarzy. Czarna Bułgaria - zwana również Bułgarią Wewnętrzną - była marionetkowym państwem wasalnym wchodzącym w skład Kaganatu Chazarów o statusie zbliżonym do rzymskich prowincji. Pierwszym zwierzchnikiem Utigurów i Czarnej Bułgarii był sam Batbajan - trzeci i ostatni chan Wielkiej Bułgarii, który po upadku swego pierwszego władztwa, uznał wyższość kagana najeźdźców oraz zreorganizował dla siebie i swych potomków w zachodniej części dawnej Wielkiej Bułgarii nowe państwo znajdujące się pod całkowitą kontrolą Chazarów. Najprawdopodobniej dla upamiętniania Batbajana wszyscy jego następcy nosi tytuł Baltavara. Pierwszym historycznie poświadczonym Baltavarem był Ayar.

Władcy Utigurów[]

Chanowie legendarni[]

Lata sprawowania rządów Imię Opis Główne Źródło/Źródła
IV wiek p.n.e ? Hunor Legendarny syn biblijnego Nimroda i brat Magora znany z średniowiecznej kroniki Gesta et Hungarorum i późniejszych legend węgierskich. Podczas, gdy Magor był praprzodkiem Mandziarów, tak od Hunora mieliby wywodzić się Hunowie (w tym Utigurowie!). Zgodnie z tradycją bracia próbowali upolować cudownego jelenia, ale bez powodzenia. W tym momencie usłyszeli niebiańskie śpiewy, a próbując odnaleźć ich źródło natknęli się na dwie piękne dziewczęta, z którymi poczęli narody Hunów i Węgrów. Prawdopodobnie postać fikcyjna;
  • Gesta Hungarorum
  • Późniejsze legendy
przed 220 rokiem p.n.e? Utigur Postać znana jedynie z VI-wiecznej ,,Historii Wojen" bizantyjskiego kronikarza - Prokopiusza z Cezarei, gdzie pojawia się, jako syn bliżej nieznanego króla (Hunora?) i brat Kutigura oraz eponim plemienia Utigurów. Prawdopodobnie postać fikcyjna;

„... w dawnych czasach wielu Hunów - zwanych wtedy Kimmerami - zamieszkiwało tereny, o których już wspomniałem. Wszyscy mieli jednego króla. Gdy jeden z ich królów miał dwóch synów: jednego o nazwie Utigur i innego o nazwie Kutrigur, po śmierci ojca podzielili władzę i dali swoje imiona poddanym, tak że nawet obecnie niektórzy z nich nazywają się Utigurami, a inni - Kutrigurami.”— Historia Wojen; Prokopiusz z Cezarei

Chanowie Xiongnu[]

Utigurowie należeli do huńskiej konfederacji nomadycznych plemion stepowych, która w źródłach chińskich pojawia się, jako Xiongnu. Do związku plemiennego początkowo należały sturczone plemiona jenisejskie Chubei,  Huyan, Lan, Luand, Qiulin i Xubu. Najprawdopodobniej za Qiulinami kryją się właśnie Utigurzy, zaś chanowie Xiongnu byli też zwierzchnikami tego właśnie plemienia.

Dynastia Toumana[]

Lata sprawowania rządów Imię Opis Główne Źródło/Źródła
220 - 209 p.n.e Touman Pierwszy historyczny chan Hunów/Xiongnu być może chińskiego pochodzenia. Za jego panowania Hunowie podobno poszerzyli swe terytorium zarówno na wschodzie, jak i zachodzie, ale doznali klęski z rąk chińskiego cesarza Qin Shi Huanga. Touman zaatakował podstępnie Yuezhi (Tocharów?), co przepłacił swym życiem zabity przez własnego syna Modu, który został nowym chanem. Yuezhi zachowali niezależność.
  • Księga chan
209 - 174 p.n.e Modu Drugi historyczny chan Hunów/Xiongnu, który został władcą po dokonaniu ojcobójstwa. Zaraz po przejęciu władzy rozkazał zamordować wszystkich potencjalnych konkurentów - włącznie z członkami jego własnej rodziny. Jego panowanie skupiło się głównie na podbojach i w mniejszym stopniu dyplomacji. Modu w trakcie swych rządów podporządkował Hunom następujące ludy: Donghu, Dingling, Wusun i Yuezhi, a także zwyciężył Chińczyków w bitwie o Baideng wymuszając na cesarzu Gaozu z nowo powołanej cesarskiej dynastii Han coroczny hołd i politykę heqin wobec huńskich barbarzyńców. Właśnie Modu zbudował potęgę Xiongnu na stepach i pozostawił tron synowi Laoshangowi po śmierci w 174 roku p.n.e
  • Księga chan
  • List Modu do Gaozu
174 - 160 p.n.e Laoshang Trzeci historyczny chan Hunów/Xiongnu, który został władcą po śmierci swego ojca Modu. W trakcie swych rządów zabił z nieznanych przyczyn podporządkowanego przez poprzednika króla Yuezhi wytwarzając z czaski wroga - zgodnie z tradycją stepowych nomadów - puchar do picia napojów wymuszając na części samych Yuezhi wędrówkę na zachód oraz podbił tzw. Korytarz Gansu w dzisiejszych Chinach. W późniejszej fazie rządów zadał także ostateczną klęskę Yuezhi, którzy definitywnie wymarli lub opuścili ojczyznę. Zmarł w 160 roku p.n.e pozostawiając rozległe terytorium synowi Junshenowi.
  • Zapiski historyka
160 - 126 p.n.e Junchen Czwarty historyczny chan Hunów/Xiongnu, który uzyskał władzę po śmierci ojca Laoshanga. Za jego panowania nie doszło do żadnych większych wydarzeń z wyjątkiem kilku huńskich rajdów wymierzonych przeciwko Chinom, które sporadycznie przestawały egzekwować traktatu z czasów Modu aż do nadejścia karnej ekspedycji. Ostatecznie jednak to Chińczycy postawili na swoim wypychając barbarzyńców z rejonu Ordos nad Żółtą rzeką po nieudanej próbie zabicia Junshena. Zmarł on w 126 roku p.n.e przekazując władzę młodszemu bratu - Yizhixie;
  • Zapiski historyka
126-144 p.n.e Yizhixa Piąty historyczny chan Hunów/Xiongnu, który uzyskał władzę po śmierci starszego brata Junshena. W trakcie swego panowania pozbył się potencjalnych rywali oraz zdecydował się przywrócić potęgę swej konfederacji, która uległa zachwianiu po chaotycznych rządach Junshena. Odbił utracony region Ordos i wyprawił bezlitosne kampanie łupieżcze przeciwko Chinom, których cesarz Han Wudi definitywnie zaprzestał jakkolwiek przestrzegać zasady heqin i wypowiedział najeźdźcą wojnę. Ostatecznie jednak konflikt zakończył się zwycięstwem Cesarstwa Han, a Hunowie ponownie utracili Ordos oraz stracili wielu ludzi - zarówno wojskowych, jak i cywilów, co jednak Chińczycy opłacili jeszcze większymi stratami populacji. Nie mniej ta wojna była zapowiedzią przyszłych wydarzeń. Yizhix zmarł w 144 roku p.n.e pozostawiając tron synowi Wuwei.
  • Zapiski historyka
144 - 105 p.n.e Wuwei Szósty historyczny chan Hunów/Xiongnu, który uzyskał władzę po śmierci ojca Yizhixa. Jego panowanie przebiegało zasadniczo spokojnie i bez większych zmian z zachowaniem status quo po poprzedniku. Nie miał jednak ambicji odbudowy dawnej potęgi Hunów i utracił kontrolę nad plemionami Wusun, ale Chińczycy po części odnowili zasadę heqin. Zmarł po dziesięcioleciu rządów pozostawiając tron bardzo młodemu synowi Ushilowi. Jego śmierć otwiera okres kryzysu władzy w konfederacji.
  • Zapiski historyka
105 - 102 p.n.e Ushil  Siódmy historyczny chan Hunów/Xiongnu, który przejął rządy w bardzo młodym wieku po śmierci ojca. Prowadził walki z Chinami i ich cesarzem Han Wudim, ale nie zdobył żadnej ziemi ginąc w trakcie oblężenia w 102 roku p.n.e
  • Zapiski historyka
102 - 101 n.e Guilihu Ósmy historyczny chan Hunów/Xiongnu, który przejął na jeden rok władzę po śmierci Ushila w 102 p.n.e. Był synem Yizhixa i młodszym bratem Wuwei, a wobec wymarcia przedstawicieli dynastii w linii Wuweija został nowym chanem. W czasie swojego krótkiego panowania skutecznie najeżdżał Chiny, ale nie udało mu się przyłączyć do konfederacji żadnej zdobyczy terytorialnej. Zmarł w wyniku choroby.
  • Zapiski historyka
101 - 99 p.n.e Chedichu Dziewiąty historyczny chan Hunów/Xiongnu. Należał do piąteko pokolenia dynastii rządzącej po Toumanie. Po śmierci Guilihu został okrzyknięty nowym chanem. Panował tylko dwa lata w trakcie, których otrzymał bogate podarunki od cesarza, wielokrotnie odpierał chińskie inwazje oraz złupił północne prowincje Chin skąd musiał mimo wszystko się wycofać pod naporem wojsk cesarskich. Jednak jego największą zasługą dla ludu była porażka jaką zadał odziałą chińskim dowodzonym przez Li Guanga-li unicestwiając całą armie. Zmarł w 99 p.n.e pozostawiając tron synowi Hulugowi.
  • Zapiski historyka
99 - 85 p.n.e Hulugu Dziesiąty historyczny chan Hunów/Xiongnu. Pierwsze lata swych rządów poświęcił na odbudowę armii, co okazało się przydatnę, gdyż Hunowie musieli stawić czoła podwójnemu najazdu innych stepowych barbarzyńców z grupy Wusun i Vangu. Lata jego panowania upłynęły pod znakiem klęsk wojennych zadanych z przez Cesarstwo Han. Nie mniej jednak nie utracił żadnego terytorium. Zmarł na polu walki w 85 roku p.n.e, a władzę dzięki dworskiej intrydzę przejął dostojnik Huyendi. 
  • Zapiski historyka

Dynastia Huyendi[]

Lata sprawowania rządów Imię Opis Źródło/Źródła
85 - 67 p.n.e Huyendi Jedynasty historyczny chan Hunów/Xiongnu, a jeszcze wcześniej wysokopostawiony dworzanin, który przejął władzę na wskutek dworskiej intrygi po śmierci Hulungu zakładając własną dynastie. Jego panowanie obfitowało w dworskie intrygi. W czasie pełnienia urzędu stłumił powstanie mandżurskiego plemienia Uhuan podlegającego Hunom, ale dostał się do niewoli po klęsce Xiongnu podczas wspieranego przez Chińczyków najazdu Wusun. Zmarł zniewolony w 68 p.n.e. Zastąpił go jego krewniak - Syulu.
  • Chińskie kroniki
68 - 60 p.n.e Syulu Dwunasty historyczny chan Hunów/Xiongnu. Był krewnym poprzedniego chana Huyendiego oraz przejął stanowisko po jego porwaniu i śmierci. Pozostawał w ciągłym konflikcie z chińskimi Hanami, lecz zaistniałe starcia nie zmieniły status quo. Walczył również z Dinglingami, lecz nie przejął żadnej zdobyczy terytorialnej dla Xiongnu. Zmarł wiosną w 60 roku p.n.e
  • Chińskie kroniki

Dynastia Toumana[]

Lata sprawowania rządów Imię Opis Źródło/Źródła
60 - 58 p.n.e Ouyen Tsyudi Trzynasty historyczny chan Hunów/Xiongnu. Był wnukiem chana Ushila i po śmierci Syulu obalił dynastie Huyendi przywracając władzę nad Xiongnu potomkom Toumana. W trakcie swego panowania utrzymywał z Imperium Chińskim pokój. Próbując jednak zwalczać popleczników Huyendi tym razem sam został obalony przez wpływowe huńskie klany, które osadziły w 50 roku p.n.e na tronie syna Syulu - Huhansa. Tego samego roku popełnił samobójstwo. Był ostatnim przedstawicielem dynastii Toumana, który został dopuszczony do rządów.
  • Chińskie kroniki

Dynastia Huyendi[]

Lata sprawowania rządów Imię Opis Źródło/Źródła
58 - 31 p.n.e Huhans Czternasty historyczny chan Hunów/Xiongnu. Był młodszym synem Syulu i na drodze buntu został wyniesiony do rangi chana, po pokonaniu innego pretendenta do władzy, który popełnił samobójstwo. Nie ucieszyło to starszego syna dwunastego chana i jego zwolenników, co skończyło się następną długą rewoltą. Huhans chcąc utrzymać poważnie zagrożoną pozycje zdecydował się na kroki ostateczne - uznał zwierzchność cesarstwa Han kończąc tym samym trwającą ponad dwa wieki niezależność konfederacji Xiongnu. Ruch ten mimo oczywistych konsekwencji okazał się być dla Huhansa zbawienny, gdyż Chińczycy natychmiast przybyli z pomocą militarną swemu nowemu wasalowi i tylko dzięki temu ostatecznie zwyciężył brata kończąc okres wojen domowych. Pozostałe rządy przyniosły czas pokoju i stabilizacji. Zmarł w 31 roku p.n.e pozostawiając tron swemu synowi - Fudzhuleyowi.
  • Chińskie kroniki
31 - 20 p.n.e Fudzhuley Piętnasty chan Hunów/Xiongnu. Jego rządy były spokojnie i obeszły się bez jakichkolwiek ważniejszych dla historii wydarzeń. Fudzhuley respektował zobowiązania ojca względem Chin i pozostawał lojalnym wasalem cesarza, z którym osobiście się spotkał. Zmarł w 20 p.n.e przekazując tytuł chana młodszemu bratu - Sousiemu.
  • Chińskie kroniki
20 - 12 p.n.e Sousie Szesnasty chan Hunów/Xiongnu i młodszy brat Fudzhuleya, którego po śmierci zastąpił. Kontynuował politykę zmarłego brata dalej uznając chińską zwierzchność.
  • Chińskie kroniki
12 - 7 p.n.e Dzyua Siedemnasty chan Hunów/Xiongnu oraz młodszy brat Fudzhuleya i Sousie przejmujący władzę po śmierci tego drugiego. Rządził na tych samych zasadach, co poprzednicy.
  • Chińskie kroniki
7 p.n.e - 13 n.e Udzhulyu Osiemnasty chan Hunów/Xiongnu żyjący na przełomie er. Został chanem po śmierci trzech pozostałych starszych braci w 7 p.n.e. Początkowo kontynuował pro-chińską politykę poprzedników, lecz rozgniewany dążeniem cesarza Wang Manga do pogłębienia zależności wysłał huńskie wojska na południe, by zdewastowały regiony przygraniczne w Chinach. Hunom nie przeszkodził nawet daremny opór Wanga. Zmarł w 13 roku n.e przekazując władzę
  • Chińskie kroniki
13 - 18 n.e Wulei Dziewiętnasty chan Hunów/Xiongnu. Nieznamy jego przynależność dynastycznej, choć najprawdopodobniej był potomkiem Huyendi. Został osadzony na tronie przez chińskiego cesarza Wanga Manga i jego rządy cechowała polityka pro-chińska aż do wiadomości o śmierci swych synów w cesarskiej niewoli. Wówczas odnowił wojnę prowadzoną przez Udzhulyu i ponownie zdewastował przygraniczne posiadłości chińskie. Poza tym przyczynił się do uniezależnienia się większości księstw w Tarim Basim od Chin.
  • Chińskie kroniki
18 - 46 n.e Heduarsha Daogao Dwudziesty chan Hunów/Xiongnu. Był młodszym bratem Wulei i przejął rządy po jego śmierci. Za panowania Heduarsha Hunowie całkowicie uniezależnili się od Chin i aktywnie wspierali powstanie ludowe przeciwko Wangowi Mangowi, które jednak zakończyło się zwycięstwem popleczników cesarza. Wobec klęski powstańców spróbował raz jeszcze zaangażować się w chińską politykę reklamując swego własnego kandydata na nowego monarchę - Lu Fanga, który uzyskał poparcie części elit i walczył ze zmiennym szczęściem z cesarzem, lecz po ostatecznym obaleniu i zamordowaniu Wanga w trakcie nowej rebelii nie został jego następcą. Nie mniej ruch ten okazał się być dobrą decyzją dla Hunów, którzy w trakcie wojny domowej trwale przyłączyli do swojego państwa plemiennego część północnych Chin i po raz pierwszy od czasów panowania Laoshanga Heduarsh ponownie poszerzył terytorium Xiongnu o nowe ziemie. Zmarł w 46 roku naszej ery przekazując władzę synowi Udzie Dihou.
  • Chińskie kroniki
46 n.e Uda Dihou Dzwudziesty pierwszy chan Hunów/Xiongnu, który odziedziczył tytuł chana po zmarłym w 46 n.e ojcu - Heduarshu Daogao , ale nie cieszył się zbyt długo pozycją, gdyż podzielił los poprzednika umierając jeszcze tego samego roku i pozostawiając tron młodszemu bratu - Punu.
  • Chińskie kroniki
46 - 48 n.e Punu Dzwudziesty drugi chan Hunów/Xiongnu i ostatni, który panował nad całą konfederacją. Otrzymał władzę po przedwczesnej śmierci starszego brata Udy Dihou. W 48 roku n.e odmówił uznania chińskiej zwierzchności czym doprowadził do uniezależnienia się Xiongnu Południowych.
  • Chińskie kroniki

Chanowie Xiongnu Północnych[]

W latach 18 - 46 naszej ery Hunowie dowodzeni przez ówczesnego dwudziestego chana Hedeursha Daogao zadali dotkliwy cios pogrążonym w wojnach domowych Chinom cesarskim zdobywając na swych głównych wrogach część ich północnego terytorium, które włączono do imperium Xiongnu i do którego napłynęły niektóre plemiona barbarzyńskie, aby trwale utrzymać hegemonie najeźdźców w rejonie. Migracja ta jednak przyniosła za sobą tragiczne dla dalszych losów Chanatu konsekwencje, gdyż w tym momencie prymitywna kultura młodej, bo liczącej "zaledwie" dwa wieki konfederacji Xiongnu nie mogła rywalizować z wysoce rozwiniętą i prastarą cywilizacją chińską, która ją ostatecznie wchłonęła. Wydarzenie to doprowadziło więc ostatecznie do sytuacji, gdzie nie tylko miejscowa ludność nie została zasymilowana przez zdobywców, lecz to huńscy przybysze zaczęli identyfikować się z bardziej rozwiniętym społeczeństwem chińskim. Podobnego stanu nie doświadczyli odizolowani słynnym Wielkim Murem od południa ich stepowi pobratymcy na północy, którzy pozostali przy rodzimej obyczajowości ich przodków. Wykształcił się więc antagonizm kulturowy między południowym, a północnym odłamem Hunów czego exodusem był feralny rok 48 od narodzin Jezusa z Nazaretu, gdy chan Punu odmówił przyjęcia zwierzchności nowego cesarza Guangwudiego czym wywołał zagrożenie wybuchu wojny z Chinami. Nie zadowoliło to najprawdopobniej południowych Xiongnu, którzy zaledwie 2 lata od śmierci Hedeursha zintegrowali się z podbitymi autochtonami, a aby uniknąć wojny okrzyknęli swym nowym chanem Haylosha, syna Udzhulyu, który uznał zwierzchnictwo cesarstwa Han i umożliwił swym poddanym całkowitą sinizacje w przeciągą następnych wieków i o ile znamy listę chanów południowych, tak pratycznie nic nie wiemy o sytuacji władczej Xiongnu Północnych. Wiadomo jedynie, że Punu rządził przez następne lata aż do roku 52 n.e i musiał się borykać z problemami wewnętrznymi, których nie był w stanie rozwiązać. Typową cechą średniowiecznych i starożytnych organizacji państwowych rozwijających się na euroazjatyckich stepach była bowiem forma związku plemiennego, w którym każde członkowskie plemię miało przydzieloną odpowiednią funkcję dla dobra ogółu. Tym samym opuszczenie konfederacji przez część barbarzyńców doprowadziło do załamania się prymitywnej administracji i drastycznego upadku autorytetu dominatorów i ich władcy na ziemiach ludów podległych. Pierwszy wykorzystali nadarzającą się okazje narody Uhan i Sianbei żyjący w Mandżurii, którzy oficjalnie ogłosili niepodległość. Po śmierci Puna zapanowała anarchia i chaos w wyniku czego Hunowie stopniowo całkowicie utracili swą pozycje i kontrolę nad podbitymi ludami aż do wyparcia Xiongnu Północnych - do których należeli też Utigurowie - nad Morze Kaspijskie przez Xianbei i wspierających je Chińczyków.

Chanowie Hunów[]

Chanowie "Pierwsi"[]

Imię Lata sprawowania rządów Opis
Balamber ??? - 375/370? Pierwszy znany z imienia chan Hunów europejskich wymieniony jedynie przez VI-wiecznego łacińskiego dziejopisarza Jordanesa w dziele "Getica". Zgodnie z treścią kroniki - Balamber, wódź Hunów zaatakował Królestwo Ostrogotów dowiedziawszy się o kalectwie króla Hermanaryka, co poskutkowało śmiercią tego drugiego i uzależnienie nadczarnomorskich German od azjatyckich przybyszów;
Charaton 410 - 422 n.e Drugi znany chan Hunów europejskich współrządący z Uldinem oraz twórca Chanatu Huńskiego. Znany jedynie z relacji greka Olimpiodora z poselstwa zachodniorzymskiego do Hunów. Interpretacja przekazu bizantyjczyka wynika, że przyjął prezenty cesarza Honoriusza i był poprzednikiem bliżej nieznanego władyki huńskiego - Donatusa, który został zdradzony i zamordowany.
Ruas 422 - 437 n.e Trzeci znany chan Hunów europejskich współrządzący z bratem Oktarem. W trakcie swych rządów prowadził politykę pro-romańską najeżdżając na bizantyjską Tracje czym wymusił na cesarzu wschodniorzymskim Teodozjuszu wypłacanie trybutu. Wspierał cesarstwo zachodniorzymskie w walce z Burgundami.
Attyla 437 - 453 n.e Czwarty, a zarazem ostatni chan Hunów Europejskich początkowo współrządzący z bratem Bledą. Po przez niszczycielskie wyprawy łupieżcze przeciwko Bizancjum zyskał przydomek "Bicz Boży", lecz w odróżnieniu od stryja Ruasa nie sympatyzował on także z Cesarstwem Zachodniorzymskim stosując taką samą politykę wobec zarówno Konstantynopola, jak i Rzymu. Gdy uzyskał jednowładztwo po śmierci Bledy podporządkował sobie praktycznie cały świat Barbaricum za wyjątkiem Franków Salickich, Burgundów i Wizygotów, którzy sprzymierzyli się z Rzymem i wspólnie pokolani Attyle i jego siły w bitwie na polach Katalauńskich w 451 n.e. Od tego czasu chanat zaczął upadać, a gdy ostatecznie zanikł po śmierci Attyli w 453 n.e - Hunowie schronili się na ukraińskich stepach.

Chanowie "Drudzy"[]

Imię Lata sprawowania rządów Opis
Uldin
Oktar
Bleda
Advertisement