Heraklit z Efezu

Heraklit z Efezu – grecki filozof, syn Blozona lub Herakonta. Potomek jednego z pierwszych rodów efejskich; spędził życie jako filozof w koloniach Azji Mniejszej. Żył na przełomie VI i V w. p.n.e. Odstąpiwszy wysoką godność dziedziczną bratu odsuną się od życia czynnego, pełen pesymizmu i niechęci do ludzi.

Osoba[]

W kwiecie wieku był podczas sześćdziesiątej dziewiątej Olimpiady (504-501r. p.n.e.). Stworzył dzieło składające się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego; rozszerzył zatem, w porównaniu z filozofami przyrody, zakres badań. Za sposób wyrażania swych myśli - przenośny i eliptyczny - uzyskał miano "ciemnego". Był umysłem usposobionym krytycznie i polemicznie; krytykował min.: Hezjoda, Pitagorasa, Ksenofanesa (którego słuchał za młodu), a także Hekataiosa.

Gardził polityką swych rodaków. Gdy Efejzyczycy poprosili go, aby ustanowił im prawa, odmówił, ponieważ według niego miasto opanował już zły rząd; był także rozgniewany wygnaniem z Efezu bliskiego przyjaciela, Hermodora. W końcu, stawszy się mizantropem, wyruszył w góry i wiódł samotny żywot, odżywiając się ziołami i roślinami. Wskutek tego nabawił się puchliny wodnej. Gdy wrócił do miasta zadał lekarzom zagadkowe pytanie, czy potrafią z ulewy zrobić posuchę. Nie potrafili zrozumieć Heraklita, więc sam zakopał się w stajni krowiej w ciepłym gnoju, z nadzieją, że wypoci chorobę. Kuracja ta jednak nie pomogła i umarł przeżywszy sześćdziesiąt lat.

Poglądy[]

Ogień jako zasada świata[]

Heraklit wytworzył doktrynę podobną do jońskiej - także szukał "arche" i znalazł ją w innym jeszcze rodzaju materii: w ogniu.

Ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów z powrotem ogniem. Przemiany ognia odbywały się na dwóch drogach "w dół" i "w górę": spływając z górnych swych siedzib ogień zmienia się w powietrze, ono znów opadając skrapla się w wodę, a woda spływa na ziemię i wsiąka w nią: ziemia paruje, wyziewy jej tworzą wodę, ta przetwarza się w chmury i wraca wreszcie do górnej ojczyzny jako ogień.

Ogień stał się równoważnikiem wszechrzeczy; fazą wiecznej przemiany. Jeżeli "wiecznie żywy" ogień miał wyjątkowe miejsce w filozofii Heraklita, to dlatego, że ze względu na swą lotną i zmienną naturę był typem i obrazem zmiennej rzeczywistości.

Zmienność rzeczy[]

Rozważania Heraklita dotyczyły nie tylko początku przyrody, ale i jej własności. Uznał, że zasadniczą jej własnością jest zmienność. Obrazem rzeczywistości jest - rzeka. Wszystko płynie, nic nie trwa, gdyż nie można wstąpić do tej samej rzeki, bo już inne napłynęły nią wodą. Obrazem rzeczywistości jest także śmierć. Naturą ciągłości są śmierć i rodzenie się; ta sama natura przejawia zawsze inność. Nie możemy powiedzieć, że jesteśmy, bo "jesteśmy i nie jesteśmy zarazem"; prawdą jest tylko, że się zmieniamy. Wprawdzie niekiedy rzeczy zdają się trwać, ale trwanie ich jest złudzeniem. Nie ma rzeczy o stałych własnościach, nie ma bytu, jest tylko stawanie się. Ta teoria powszechnej zmienności pozostała najbardziej znanym poglądem Heraklita i otrzymała jego imię: heraklityzm (znane także jako wariabilizm), choć zawiera jedną tylko z części składowych jego filozofii.

Względność rzeczy[]

W nieustannym przepływie rzeczy zacierają się granice między przeciwieństwami. Nie ma nigdzie wyraźnej granicy, są wszędzie tylko ciągłe przejścia, np. między dniem a nocą, młodością a starością. Więc - jak wnioskuje Heraklit - dzień i noc w osnowie swej są jednym i tym samym, podobnie młodość i starość, sen i jawa, życie i śmierć, dobro i zło; podobnie też wszystkie inne własności są względne. Przekonanie o zmienności i ciągłości zjawisk doprowadziły Heraklita do relatywizmu. Zaobserwował, że nic z tego, co istnieje, nie posiada własności stałych i bezwzględnych, lecz wciąż zmienia własności i przechodzi z przeciwieństwa w przeciwieństwo.

W filozofii Heraklita nie było miejsca na pierwotne jońskie zagadnienia o początku świata, czy też o stałym składniku przyrody, gdyż świat istnieje i przekształca się odwiecznie oraz nic nie jest w nim stałe.

Rozumność świata[]

Wszystko było zmienne dla Heraklita - ale przez to właśnie istniało dla niego coś stałego - zmienność. Według Heraklita wszystko było zmienne, a wieczna zmienność tworzyła stabilność, tym samym, to właśnie zmienność jest stałą własnością przyrody. Stały jest porządek, wedle którego dokonywa się przemiana. Jedno prawo rządzi wszystkimi przemianami, rządzi zarówno człowiekiem jak wszechświatem. Człowiekiem rządzi rozum (logos), stąd wniosek, że i wszechświatem rządzić musi rozum, ponieważ sam rozum (według Greków) jest siłą kosmiczną, a człowiek ma w niej jedynie udział.

Jak twierdził, rozum jest wieczny jak świat; jest jego nieodłącznym, najdoskonalszym i boskim czynnikiem. Rozumność świata okupuje jego zmienność i zawarte w nim przeciwieństwa. Przeciwieństwa uzupełniają się i bez nich rzeczywistość nie jest możliwa.

Refleksje epistemologiczne i etyczne[]

Heraklit był pierwszym między filozofami, który miał zainteresowania humanistyczne. Zastanawiał się nad własną pracą badawczą, uświadamiał sobie jej charakter, środki i cel. Krytycznie zapatrywał się na poznanie zmysłowe; uważał, że złymi światkami są oczy i uszy ludzi, którzy mają dusze "barbarzyńcy".

W aforyzmach etnicznych Heraklita przejawia się kult prawa i zarazem kult jednostki wyższej. Znał dwa typy moralności: przeciętą i wyższą, moralność tłumu - ceniąca zawsze wyżej dobro od zła - oraz moralność mędrca, który rozumiał, że przeciwieństwa są potrzebne, aby zło czyniło dobro przyjemniejszym, a głód cenił nadmiar. To poczucie panujących wszędzie przeciwieństw było wspólnym motywem fizyki i etyki Heraklita.

Znaczenie Heraklita[]

Zaważył w dziejach filozofii głównie przez dwie teorie:

powszechnej zmienności (z którą łączyła się teoria powszechnej względności)
przez teorię rozumności świata (logos, rozum kosmiczny)

Następcy[]

Uczniem Heraklita był Kratylos, który głosił heraklityzm w jeszcze skrajniejszej postaci. Platon przeją dla realnego (ale tylko realnego) świata wariabilizm, a relatywizm i zainteresowania humanistyczne rozwijali sofiści; zwłaszcza Protagoras. Teorię ognia i rozumu kosmicznego odnowili stoicy.

Ciekawostki[]

Gdy Heraklit nie zgodził się na ustanowienie prawa Efezu, oddalił się ku świątyni Artemidy, aby pobawić się z dziećmi. A kiedy Efezyjczycy otoczyli go kołem, zawołał: "Dlaczego tak się dziwicie, niegodziwi? Czyż nie lepiej tak się bawić, niż brać udział w waszym życiu politycznym?".
Ariston podaje w dziele "O Heraklicie", że filozof wyleczył się z puchliny wodnej i umarł na inną chorobę.
Heraklit mówił, że należy Homera i Archilochosa usunąć z zawodów poetyckich i obić rózgami.
Odmówił nauczania Dariusza I Wielkiego, gdyż uważał ten czyn za chciwy i żądny sławy.

Źródła[]

Władysław Tatarkiewicz: Historia Filozofii: Tom Pierwszy. Warszawa 1990: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Diogenes Laertios: Żywoty i poglądy słynnych filozofów. 1988: Państwowe Wydawnictwo Naukowe