Egzylarcha

Egzylarcha - tradycyjnie tytuł noszony przez przywódcę Żydów babilońskich (zamieszkujących tereny Mezopotamii) w okresie panowania partyjskiego, perskiego i arabskiego. Urząd ten wywodzono od króla Jojakina (inaczej: Joachina, Jojachina, Jehojakina, Jehojachina, Jechoniasza) - przedostatniego króla Judy uprowadzonego do Babilonu przez Nabuchodonozora II i ułaskawionego przez jego następce Ewil-Merodach'a (VI w. p.n.e.) w związku z czym był on dziedziczny w linii wywodzącej się od króla Dawida. Według tradycji, ostatni Egzylarcha miał umrzeć w 1040, choć dziś wiadomo, że przynajmniej nominalnie urząd ten miał kontynuację do XIII wieku. Rezydencją egzylarchy była żydowska osada Nehardea/Nehardeah na północ od Ktezyfonu - stolicy państwa Partów.

Warto zaznaczyć, że w późniejszym okresie z tytulatury tej korzystali również przywódcy innych wspólnot żydowskich na diasporze (np. w Egipcie od XI wieku). Obecnie godność ta nie jest już używana.

Nazwa

Powszechnie używane określenie ,,Egzylarcha" jest łacińsko-grecką syntezą łączącą łacińskie słowo "exilium" ("wygnanie") i grecki termin "archḗ" ("władza"), a więc oznacza tego, kto sprawuje władzę na wygnaniu lub - co bardziej prawdopodobne - tego, który sprawuje władzę nad wygnanymi biorąc pod uwagę, że Żydzi należący do diaspory babilońskiej nazywali siebie przez długi czas bne hagola ("synowie wygnania") albo krótko gola ("wygnanie"; tzn. gmina uchodźców). Oni sami Egzylarchów nazywali po aramejsku mnogo resze galuta (zwierzchnicy wygnania) lub pojedynczo resz galuta (przywódca wygniania). Oryginalny, hebrajski tytuł dawnego przywódcy Żydów babilońskich to rosz ha-gola znaczący tak samo - "Przywódca wygniania".

Status i funkcje

Przedstawienie przedostatniego króla Judy - Jojakina, pierwszego egzylarchy

Wystawa przedstawiająca egzylarchę Hunę II w Beit Hatefutsot

Diaspora babilońska w starożytności. Kolorem niebieskim oznaczono miasta zamieszkałe w większości przez Żydów i obszar osadnictwa żydowskiego, zaś na czerwono ważne ośrodki judaizmu. W tym: Pumbedita, Sura, Nehardea

Funkcja egzylarchy, choć odpowiadała palestyńskiemu nasiemu (nasi - z hebr. ,,książę, przywódca, wódz, przewodniczący, prezes, prezydent, patriarcha") miała jednak większe znaczenie za sprawą dodatkowej roli tego pierwszego. Następcy Jojakina bowiem zaczęli w okresie perskim wypełniać świeckie obowiązki administracyjne w stosunku do kontrolowanej przez siebie gminy żydowskiej, którą reprezentowali przed suzerenem. Przykładem były obchody zaratusztriańskiego święta noworocznego Nouruz (obchodzone do dziś przez narody irańskie pomimo znacznej islamizacji) w trakcie, których aktualnie sprawujący urząd egzylarcha przesyłał określoną sumę pieniężną na rzecz króla z dynastii Sasanidów, jak inni świeccy urzędnicy. Na dodatek w późniejszym okresie egzylarchowie żyli w stylu książęcym, w otoczeniu własnego dworu i przejeżdżając przez miasta w luksusowych karocach jeszcze bardziej niejako upodabniając się do perskich satrapów. Potrzebne środki finansowe czerpano z podatków wypłacanych przywódcom przez ich podopiecznych w naturze lub pieniądzach.

Dzięki istnieniu szerokiej autonomii wewnętrznej gwarantującej diasporze babilońskiej wolność religijną i samorządność egzylarchowie mogli sprawować swój urząd swobodniej niż przywódcy innych gmin żydowskich. Byli oni na tyle uprzywilejowali, że mieli prawo korzystać z przemocy w trakcie ściągania podatku, co miało przysporzyć im kontrowersje. Mianowicie często zarzucano Egzylarchom przemoc wobec własnych poddanych, a także niedocenianie uczonych w Prawie oraz niewypełnianie religijnych przepisów i zwyczajów ludowych. Rzeczywiście niektórzy egzylarchowie nie znali się w wystarczający sposób na prawie żydowskim, aby dobrze diasporą administrować, ale z pośród nich można też wymienić takich, którzy jako wielcy uczeni stali nawet na czele akademii, np. następcy Huna II w III wieku n.e. Tak więc pomimo pewnych negatywnych opinii tego typu przywódcy cieszyli się dużą popularnością wśród ludu np. w synagodze przynoszono im zwój Tory do czytania, podczas gdy inni musieli podchodzić do ambony, a w czasie świąt wielkie tłumy gromadnie przychodziły do rezydencji egzylarchy mieszczącej się w Nehardea, aby złożyć mu hołd wraz z życzeniami. Od pospolitych Żydów egzylarcha wyróżniał się specjalnym strojem ze złotym pasem.

Przywódcy Żydów babilońskich jednak nie tylko nadzorowali ściąganie podatków i reprezentowali społeczność żydowską wobec miejscowych władz kreując się przy tym na "żydowskich książąt", lecz do ich kompetencji należały też funkcje prawniczo-sądownicze - po przez mianowania sędziów (dajan) i dbanie o bezpieczeństwo powierzonej diaspory oraz handlowo-gospodarcze - ustanawianie własnych urzędników (agoranomen), którzy byli odpowiedzialni za właściwe miary i ciężary oraz ceny towarów na rynkach babilońskich. Powyżej wskazano również na konotacje teologiczno-religijne, choć nie leżały one u podstaw urzędu.

Historia

Niewola babilońska (597 - 539 p.n.e)

W 597 roku p.n.e doszło do pierwszej masowej deportacji ludności żydowskiej do Babilonii, kiedy to Nabuchodonozor II zdobył Jerozolimę, złupił ją, a mieszkańców Judy – arystokrację, razem z królem Jojakinem (przyszłym egzylarchą) deportował wgłąb swego imperium do Mezopotamii. Wygnańcy, wśród których liczbę mężczyzn szacuje się na około 8-10 tysięcy albo – według innych obliczeń – na około 21 tysięcy (ogółem 60-65 tysięcy osób, w tym ponad 3 tysiące należących do wyższych warstw społecznych – arystokracji, kapłanów) po kilkumiesięcznej przymusowej podróży dotarli do miejsca docelowego. Drugie masowe wysiedlenie Żydów z Jerozolimy do południowej Mezopotamii miało miejsce w 586 p.n.e po upadku świątyni judzkiej i likwidacji na wpół-niezależnego królestwa Judy. Nowi deportowani - najpewniej judzka szlachta z pośród której liczbę mężczyzn określono na 832 osoby (Jr 52,29) - zasiliła liczebnie wcześniejszą diasporę żydowską (głównie w samym Babilonie). Trzecia deportacja do Babilonii, o której wspomina Biblia miała miejsce w dwudziestym trzecim roku panowania Nabuchodonozora (582 p.n.e.) i prawdopodobnie była wywołana lokalnymi rozruchami. Uprowadzono wówczas 745 mężczyzn. Szacuje się, że ogółem do niewoli babilońskiej zostało uprowadzonych około 120 tysięcy osób. Doprowadziło to do wykształcenia się żydowskiej diaspory w Babilonii, która potrzebowała nowego przywództwa.

Przedostatni król Judy Jojakin zaraz po pierwszej deportacji przez trzydzieści sześć lat przebywał w więzieniu do czasu, gdy Nabuchodonozor II umarł, a jego syn i następca Evil-merodach uwolnił Jojakina i zaszczycił go honorowym miejscem przy swoim stole czyniąc z niego także "króla niewolników" i tym samym pierwszym babilońskim egzylarchą zgodnie z żydowską kroniką Seder Olam Zuta. Po uwolnieniu Jojakin i jego towarzysze założyli w Nehardei (żydowskiej kolonii w Babilonii, która odtąd była siedzibą egzylarchatu) synagogę, do której budowy - zgodnie z legendą - wykorzystali ziemie i kamienie przywiezione z Jerozolimy. Jojakin stał na czele babilońskich Żydów aż do swej śmierci w 559 roku p.n.e.

Po śmierci Jojakina

Lista Egzylarchów

Lista Egzylarchów od króla Jojakina aż do podboju arabskiego została zawarta w anonimowej kronice ,,Seder Olam Zuta" (z hebr: "Mniejszy porządek świata") napisanej we wczesnym średniowieczu przez nieznanego z imienia Żyda babilońskiego w celu udowodnienia, że wszyscy egzylarchowie aż do "świtu Islamu" byli potomkami króla Dawida. Najczęściej datowana jest na ok. 804 rok, ale też na VI wieku bądź 2. połowę VII wieku. Lista wymienia ogółem 39 pokoleń egzylarchów wraz z ich imionami i latami sprawowania urzędu:

I dynastia (Jojakimidzi)

1. Jojakin (Jehoiakin); zmr. 559 p.n.e - przedostatni król Judy, panował przez trzy miesiące w 597 r. przed naszą erą, gdy Nabuchodonozor II wziął go do niewoli babilońskiej. Wiele lat później nowy król Babilonu uwolnił Jojakina w 37 lub 36 roku niewoli z więzienia i dał mu miejsce na swym dworze. Po ułaskawieniu przez Ewil-Merodach'a (Amel-Marduk'a) osiadł w mieście Nehardea, gdzie wybudował synagogę i jednocześnie zapoczątkował tradycje przebywania późniejszych egzylarchów w tej antycznej miejscowości;

2. Selatiel (Shealtiel); syn lub pasierb Jojakina; 559 - 545 p.n.e - Sprawował urząd pod koniec istnienia państwa nowobabilońskiego za panowania Neriglissar'a, Labaszi-Marduk'a i Nabonida;

3. Zorobabel (Zerubabel); syn Selatiela i najpewniej wnuk Jojakina; 545 - 538 p.n.e - Sprawował urząd za panowania Nabonida i w pierwszym roku Cyrusa Wielkiego. Za jego "pontyfikatu" w 539 roku p.n.e Persowie Cyrusa Wielkiego wygrali w bitwie pod Opis i zajęli Babilon. W rok później zdobywca pozwolił uwięzionym w Babilonii Żydom na powrót do Judei, gdzie utworzono autonomiczną prowincje Yehud Medinata. Na czele pierwszej grupy (według Biblii liczącej 42 360 osób) Żydów powracających do ojczyzny z niewoli babilońskiej stanął właśnie Zorobabel, późniejszy pierwszy namiestnik Yehud Medinata oddając przy tym funkcje egzylarchy Meszulamowi;

4. Meszulam (Meshullam); syn Zorobabela; 538 - 510 p.n.e - Sprawował urząd w niespokojnym okresie za panowania Cyrusa II Wielkiego, Kambyzesa II, Bardii, Gaumaty i Dariusza Wielkiego. W trakcie jego przywództwa żydowska wspólnota na terenie Babilonii dwukrotnie znalazła się krótkotrwale we władzy samozwańczych królów babilońskich: Nabuchodonozora II i III;

5. Hananiasz [I] (Hananiah); syn Zorobabela i brat Meszulama; 510 - 490 p.n.e - Sprawował urząd za panowania Dariusza I Wielkiego;

6. Berechiasz (Birchiyah); syn Meszulama i bratanek Hananiasza I; 490 - 485 p.n.e - Sprawował urząd za panowania Dariusza I Wielkiego i na początku rządów szachinszacha Kserksesa I. Przewodził babilońskim Żydom tylko przez pięć lat;

7. Hasadiasz (Hasadiah); syn Meszulama, bratanek Hananiasza I i brat Birchiasza; 485 - 480 p.n.e - Sprawował urząd za panowania Kserksesa I. Przewodził babilońskim Żydom tylko przez pięć lat;

8. Jeszajasz (Yeshaiah); syn Hananiasza; 480-475 p.n.e - Sprawował urząd za panowania Kserkesa I. Przewodził babilońskim Żydom tylko przez pięć lat;  

9. Ezechiasz (Hezekiah); syn Hasadiasza; 475 rok p.n.e - Sprawował urząd za panowania Kserksesa I. Przewodził babilońskim Żydom tylko przez rok;

---

10. Refajasz (Rephaiah); syn Jeszajasza; 475/474? - ??? p.n.e

11. Obadiasz [I] (Obadiah); wnuk Refajasza, a zarazem syn niejakiego Arnana; ??? p.n.e

12. Szania [I] (Schania); syn Obadiasza; ??? p.n.e

13. Szemaja [I] (Shemaya), syn Szani [I]; ??? p.n.e

14. Szemida (Shemida); syn Szemaja [I]; ??? p.n.e

15. Hattusz (Hattush); syn Szemaja [I] i brat Szemidy; ??? p.n.e

16. Igal; syn Szemaja oraz brat Szemidy i Hattusza; ??? p.n.e

17. Barajasz (Baraiah); syn Szemaja oraz brat Szemidy, Hattusza i Igala; ???-350? p.n.e

Sytuacja polityczna egzylarchiatu między Ezechiaszem (475 p.n.e), a początkiem przywództwa Neariasza (350 p.n.e) licząca łącznie ok. 125/124 lat pozostaje niejasna. Źródła wyliczają ok. 8 egzylarchów z uwzględnieniem pokrewieństwa, ale bez podania lat "pontyfikatu". Nie mniej jednak wydaje się, że od czasów śmierci Meszulama (510 p.n.e) wybuchł pierwszy konflikt pomiędzy jego synami (Berechiaszem i Hasadiaszem) i ich późniejszymi dziedzicami (Ezechiasz), a bratem Hananiaszem i jego potomkami (Jeszajasz i Refajasz), na co dowodem jest duża zmienność rządzących z obydwóch linii dynastii Jojakimidów i krótki czas przywództwa egzylarchów po Meszulamie tego okresu (większość panowała tylko pięć lat poza Hananiaszem i Ezechielem, którzy sprawowali urząd kolejno: 20 lat i jeden rok). Zwycięsko wyszła linia Hasadiasza w postaci Refajasza (wnuka Hananiasza). Refajasz przeżył własnego syna Arnana (który być może padł ofiarą konfliktu) i zdołał przekazać urząd synowi zmarłego (?) Arnana, a zarazem swemu wnukowi - Obadiaszowi tym samym cementując hegemonie potomków Hasadiasza nad wspólnotą Żydów babilońskich. Następne trzy pokolenia po Obadiaszu dziedziczyły urząd egzylarchy z ojca na syna, co dobitnie dowodzi wygaśnięcia konfliktu z linią Meszulama i trzypokoleniowej stabilizacji. Drugi przypuszczalny konflikt wybucha za przywództwa Szemidy lub po jego śmierci. Prawdopodobnie była to rywalizacja - niewykluczona, że naznaczona bratobójstwem - synów Szemaja (Szemidy, Hattusza, Igala, Barajasza, Nelariasza i Szefata) o urząd egzylarchy po śmierci ojca. Pierwszym dziedzicem był Szemida, którego zastąpił brat Hattusza, a niego kolejno Igal i Barajasz. Po Barajaszu nastąpił bratni Nlariasz, o którym wiemy nieco więcej w związku z wydarzeniami jakie miały miejsce podczas jego przywództwa. 

Okres egzylarchatu 8 wymienionych przywódców miał miejsce w niespokojnym okresie panowania późnych przedstawicieli dynastii Achemenidów, a mianowicie: Kserksesa, Artakserksesa I, Kserksesa II, Sogdianosa, Dariusza II, Artakserksesa II i Artakserksesa III. 

---

18. Neariasz (Neariah); syn Szemaja [I] oraz brat Szemidy, Hattusza, Igala i Barajasz; 350-325 p.n.e - Sprawował urząd za panowania ostatnich Achemenidów: Artakserksesa III, Arsesa i Dariusza III Kodomana oraz Aleksandra III macedońskiego z dynastii Agreadów. W 331 roku p.n.e po zwycięskiej dla Greków bitwie pod Gaugamelą niegdyś perska Mezopotamia, a wraz z nią żydowska część Babilonii znalazła się w imperium Aleksandra Wielkiego. Z okresu egzylarchatu Neariasza pochodzą pierwsze historyczne wzmianki o babilońskich Żydach, gdy po zaciągnięciu się do armii greckiej wielu z nich odmówiło wypełnienia królewskiego dekretu jakim było wzięcie udziału w odbudowie zniszczonej przez Persów świątyni akadyjskiego boga Bela z przyczyn religijnych. Sam Neariasz najwidoczniej zaakceptował nowy rząd, gdyż sprawował swe funkcje do 325 p.n.e, a więc jeszcze 6 lat po bitwie pod Gaugamelą.

19. Szafat (Shaphat); syn Szemaja [I] oraz brat Szemidy, Hattusza, Igala, Barajasza i Neariasza; 325 p.n.e

Źródła

• egzylarcha - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy
• egzylarcha - Żydowski Instytut Historyczny
• Egzylarcha | Wirtualny Sztetl
• centrum babilońskie - BazHum
• The Exilarchs