Bohdan Zenobi Chmielnicki (ur. w 1595, Czehryń - zm. w 1657, również w Czehryniu) – hetman kozacki, przywódca największego powstania Kozaków w historii Ukrainy.
Biografia[]
Wczesne życie[]
Bohdan Chmielnicki urodził się prawdopodobnie Czehryniu. Uczył się w kolegium jezuickim we Lwowie, gdzie ukończył klasy gramatyki, poetyki i retoryki. Pomimo pobytu w kolegium zachował prawosławie.
W służbie Polaków[]
Brał udział w Bitwie pod Cecorą (1620). Zginął w niej jego ojciec, a on sam dostał się do niewoli tureckiej. Z niewoli uciekł po dwóch latach. Po powrocie na Ukrainę osiadł w Subotowie nad Taśminą. W tym czasie próbował też służby dworskiej jako koniuszy u hetmana Mikołaja Potockiego, ale nie zagrzał tam długo miejsca, wdając się w zatarg ze swym potężnym pracodawcą, czego o mało nie przypłacił głową. Po tym wstąpił do rejestrowego wojska kozackiego.
Przystąpienie do Kozaków i rywalizacja z Czaplińskim[]
W 1637 został pisarzem wojska zaporoskiego, a po skasowaniu tego urzędu został setnikiem kurenia czehryńskiego. Zetknął się tam z mianowanym po śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego podstarościm Danielem Czaplińskim, który jakiś czas później zagrabił chutor Chmielnickiego. Podobno uwiódł także drugą, młodą żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna, a na niego samego zorganizował zamach. Chmielnicki szukał bezskutecznie sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla. Podczas pobytu w Warszawie Chmielnicki uzyskał przywilej monarszy, nadający mu oficjalnie majątek w Subotówie. Przywilej nie został wyegzekwowany wskutek intryg Czaplińskiego, który spreparował dokumenty, świadczące o tym, że majątek ten był wcześniej prywatną własnością hetmana Koniecpolskiego.
Następnie Chmielnicki głęboko zaangażował się w plany wojenne króla Władysława IV, który wraz z hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Koniecpolskim i kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim opracowywał plan wojny z Tatarami, przy założeniu wojny z Imperium Osmańskim i zaangażowanie w tę wojnę kozaków ukraińskich. Do projektu dopuszczeni zostali – ze strony kozackiej – ataman Barabasz i Nestorenko oraz setnik Chmielnicki.
Plan wojny z Turcją po śmierci Koniecpolskiego w 1646 upadł na sejmie wobec oporu szlachty przejawiającej nastroje pacyfistyczne i obawiającej się wzmocnienia władzy królewskiej.
Wobec bezskutecznego szukania sprawiedliwości na drodze prawnej, czy nakazu królewskiego w sporze z Czaplińskim, wykradł osobiście przechowywane przez Barabasza kopie listów królewskich z zapowiedzią zorganizowania wyprawy na Turcję i zbiegł w grudniu 1647 roku na Sicz. Wbrew pozorom ucieczka niewiele miała wspólnego z doznaniem osobistych krzywd. Chmielnicki został oskarżony o próbę zorganizowania kozackiej chadzki morskiej, a to w myśl obowiązujących praw oznaczało zdradę króla i Rzeczypospolitej.
Powstanie[]
W 1648 roku Chmielnicki stanął na czele powstania Kozaków przeciwko szlachcie i zawarł sojusz z Tatarami.
Powstanie, które wybuchło wiosną 1648 r., mimo początkowych sukcesów nie przyniosło Ukrainie niezależności, ani odrębnego statusu w ramach Rzeczypospolitej. Chmielnicki odniósł sukcesy, pokonując wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami, ale już w 1649 r. zostały odparte ataki jego wojsk (w sojuszu z chanatem krymskim) na Zbaraż, aż wreszcie – po nierozstrzygniętej bitwie pod Zborowem – doszło do ugody, która sankcjonowała utworzenie autonomicznej kozackiej struktury terytorialnej w ramach Rzeczypospolitej, a której postanowień ostatecznie ani Rzeczpospolita, ani Chmielnicki nie dotrzymali. W 1651 r. przegrał pod Beresteczkiem i podpisał w Białej Cerkwi nową ugodę, ograniczającą prawa Kozaczyzny, której warunki ponownie nie zostały dotrzymane.
Sojusz z Rosją[]
Po kolejnym wznowieniu działań wojennych, bitwie i rzezi elitarnych żołnierzy polskich pod Batohem w 1652 szansa na porozumienie z Rzeczpospolitą przepadła, Chmielnicki szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. zawarł z carem Rosji ugodę perejasławską, oddając Ukrainę w jego poddaństwo. Stał na czele Rady Perejasławskiej. Car powołując się na swą władzę absolutną, odmówił zaprzysiężenia ugody wobec Kozaczyzny, natomiast bezzwłocznie wprowadził rosyjski garnizon wojskowy do Kijowa, budując w mieście cytadelę. Dokonał też spisów podatkowych ludności ruskiej. Ugoda doprowadziła w konsekwencji do zajęcia znacznej części Ukrainy przez wojska rosyjskie i wieloletniej, wyniszczającej wojny z Rzecząpospolitą. W tym czasie od Chmielnickiego odeszli Tatarzy, dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita.
Po próbach ograniczenia swobód kozackich przez Moskwę zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia autonomii na Ukrainie. Nawiązał w tym celu liczne kontakty, Po podpisaniu pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją układu w Niemieży (3 listopada 1656), przewidującego m.in. wybór cara rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu, iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla pozycji Kozaków. Była to jedna z głównych przyczyn, które spowodowały, iż wraz z Karolem Gustawem, Fryderykiem Wilhelmem, Bogusławem Radziwiłłem oraz księciem Jerzym Rakoczym podpisał dnia 6 grudnia 1656 traktat w Radnot – przewidujący rozbiór Polski. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją.
Śmierć[]
Bohdan Chmielnicki zmarł podczas potopu szwedzkiego z powodu wylewu krwi w mózgu na wieść o klęsce wyprawy Rakoczego przeciwko Polsce. Pod koniec życia próbował odnowić kontakty z Rzecząpospolitą, a jego współpracownicy i wyznaczeni następcy (Iwan Wyhowski) podjęli politykę, która doprowadziła do zawarcia w roku 1658 Unii Hadziackiej.